Zwiększanie zasobności środków NATO do zwalczania zagrożeń hybrydowych

Współczesne środowisko bezpieczeństwa jest coraz bardziej złożone. Czasy, gdy pokój, kryzys i konflikt były trzema odrębnymi pojęciami, konflikty rozgrywano w dużym stopniu za pomocą środków wojskowych, a przeciwnicy znali się nawzajem, są przeszłością. Cyberataki uderzają w państwa i narody, ale mieszczą się poniżej progu konfliktu zbrojnego. Kampanie mediów społecznościowych tworzą alternatywne rzeczywistości, które próbują destabilizować społeczności polityczne, chociaż ani jeden żołnierz nie przekracza w tym celu ani jednej granicy. Hybrydowe połączenie instrumentów wojskowych i niewojskowych tworzy dwuznaczności, które znacznie komplikują świadomość sytuacyjną NATO oraz, w konsekwencji, utrudniają zgodne i szybkie podejmowanie decyzji.

Z tych powodów zwalczanie zagrożeń hybrydowych jest jednym z najwyższych priorytetów dla NATO. Od przyjęcia strategii Sojuszu w odniesieniu do wojny hybrydowej w 2015 roku, członkowie Sojuszu konsekwentnie poszerzają zasobność środków NATO do reagowania na wspomniane zagrożenia.

Stworzenie przez NATO Pionu Połączonego Wywiadu i Bezpieczeństwa w 2017 roku, obejmującego jednostkę specjalistycznie zajmującą się monitorowaniem i analizą zagrożeń hybrydowych było ważnym krokiem umożliwiającym państwom członkowskim NATO lepsze „łączenie faktów”. Dostrzeżenie tego, że zagrożenia hybrydowe miały charakter zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny sprawiło, iż państwa coraz chętniej dzieliły się informacjami wywiadowczymi na temat sytuacji wewnętrznej.

Oceny danych wywiadowczych są obecnie używane bardziej rutynowo do wspierania dyskusji w gronie państw członkowskich Sojuszu na temat zagrożeń hybrydowych, w celu przedstawiania wspólnego obrazu tendencji oraz po to, aby pomóc w osiąganiu wspólnego zrozumienia danej sytuacji. W coraz bardziej złożonych warunkach bezpieczeństwa, wywiad musi być traktowany jako rzeczywiste „narzędzie” na równi z czołgami, dronami i pociskami rakietowymi.

Najlepszym sposobem stwierdzenia czy struktury i zdolności NATO są dostosowane do realizacji celów w ramach scenariuszy hybrydowych jest ich regularne testowanie. Dzięki wprowadzeniu większej liczby elementów hybrydowych w obszarze ćwiczeń decydenci wojskowi są konfrontowani z problemem ewentualnych napięć pomiędzy atakami hybrydowymi na poszczególnych członków NATO, a dążeniem do zbiorowego reagowania i koniecznością reagowania w warunkach, gdy informacje są niejednoznaczne i niekompletne.

Wspomniane ćwiczenia – czasami realizowane równolegle do ćwiczeń unijnych lub w koordynacji z Unią Europejską - uwypuklają także trudności, z jakimi mierzy się zasadniczo „kinetyczny” (wojskowy) sojusz w odpowiedzi na atak niekinetyczne. W konsekwencji NATO zgodziło się na jeszcze ambitniejszy program ćwiczeń, który będzie także obejmować najwyższych rangą decydentów cywilnych. Natowski program szkoleniowo-edukacyjny został także wzbogacony o częstsze, oparte na scenariuszach omawianie sytuacji hybrydowych.

W zakresie wypełniania zadań wojskowych NATO jest coraz bardziej uzależnione od krajowych infrastruktur cywilnych, które bywają szczególnie podatne na ataki hybrydowe. Zapewnienie odporności wspomnianych elementów infrastruktury stało się zatem warunkiem niezbędnym do zapewnienia skuteczności wojskowej NATO. Podczas warszawskiego szczytu Sojuszu w 2016 roku jego członkowie zobowiązali się do wzmacniania swojej odporności „w pełnym spektrum zagrożeń, w tym zagrożeń hybrydowych, z dowolnego kierunku.”

Uznając, że wzmacnianie odporności jest w dużej mierze odpowiedzialnością państw, NATO koncentruje się na doradzaniu swoim członkom. Sojusz określił „siedem podstawowych wymogów” w strategicznych sektorach, które mają służyć jako wyznaczniki samooceny przeprowadzanej przez państwa. Wspomniane podstawowe wymogi są nieustannie aktualizowane w świetle nowych wyzwań, takich jak standardy łączności 5G, czy – ostatnio – reagowanie na pandemię koronawirusa.

Złośliwe cyberataki są jednymi z elementów najczęściej stosowanych w kampaniach hybrydowych. Jest to raczej mało zaskakujące. Broń cyfrowa przez lata będzie pozostawać atrakcyjną opcją - może być stosowana przez państwa, ale także przez najemników i prywatne organizacje, bez ograniczeń geograficznych. Przypisanie odpowiedzialności konkretnym graczom może wymagać czasu, a reakcje trzeba „kalibrować”, żeby radzić sobie z eskalacją.

Zgodnie z mandatem obronnym NATO, jego członkowie są zdecydowani stosować pełen zakres opcji odstraszania i obrony przed zagrożeniami cybernetycznymi oraz do przeciwdziałania im w pełnym spektrum, z uwzględnieniem zagrożeń realizowanych w ramach kampanii hybrydowych. NATO uznało cyberprzestrzeń za nowy obszar operacyjny i wypracowało wytyczne odnośnie do strategicznych opcji reagowania na znaczące złośliwe działania cybernetyczne. Wytyczne te zawierają obszerne katalogi narzędzi politycznych, wojskowych, dyplomatycznych i ekonomicznych, dostępnych dla Sojuszu w odpowiedzi na działania cybernetyczne.

Członkowie Sojuszu nadal wzmacniają też i uzupełniają cyberobronę krajowych sieci i infrastruktury, traktując ją jako priorytet zgodnie ze Zobowiązaniem do Cyberobrony. Jako że znaczna część cyberprzestrzeni znajduje się w prywatnych rękach, kluczowe jest pogłębianie partnerstwa publiczno-prywatnego, w tym w ramach Cyberpartnerstwa NATO z przemysłem (NATO Industry Cyber Partnership). Celem jest tworzenie zaufanych środowisk, w których różni interesariusze mogą dzielić się informacjami o zagrożeniach cybernetycznych, omawiać skuteczne sposoby reagowania oraz dotrzymywać kroku zmianom technologicznym.

Wzorowane na już istniejących zespołach doradczych ds. odporności lub ochrony krytycznych elementów infrastruktury, antyhybrydowe zespoły doradcze (CHST) mogą być w krótkim czasie wysyłane do państwa członkowskiego, które prosi NATO o pomoc - zarówno w sytuacjach kryzysowych, jak i w celu budowania krajowego potencjału w zakresie zwalczania zagrożeń hybrydowych. Zespoły takie składają się z cywilnych ekspertów z puli ekspertów NATO, a także ze specjalistów nominowanych przez państwa członkowskie NATO.

W listopadzie 2019 roku pierwszy zespół CHST został rozmieszczony w Czarnogórze – wtedy niedawno przyjętej do NATO i starającej się łagodzić zagrożenia. Na prośbę, do zespołu CHST może być dołączony zespół doradców wojskowych, dzięki czemu możliwe będzie oferowanie wszechstronnego doradztwa cywilno-wojskowego. Działania te pokazują, że NATO tworzy opcje reagowania mieszczące się poniżej progu określonego w artykule 5 Traktatu Waszyngtońskiego (mówiącym o obronie zbiorowej).

Większą wagę przykłada się także do udoskonalania zdolności NATO w zakresie odstraszania graczy hybrydowych. Chociaż odporność byłaby znaczącym elementem „odstraszania przez odmowę” (deterrence by denial), członkowie Sojuszu mają świadomość, że „odstraszanie przez karę” (“deterrence by punishment”) również musi być intensywnie rozważane. Odstraszanie przez karę ma na celu zmianę postępowania poprzez wpływanie na bilans zysków i strat potencjalnego przeciwnika.

Podczas warszawskiego szczytu Sojusz w 2016 roku jego członkowie stwierdzili, że ataki hybrydowe również mogą spowodować uruchomienie artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego. W przypadkach mieszczących się poniżej tego progu należy również rozważyć inne reakcje, od sankcji, po wydalenie dyplomatów. Podobnie jak przypisywanie zbiorowej winy i odpowiedzialności – które można uznać za jeden z najbardziej drastycznych sposobów karania hybrydowych graczy - takie posunięcia pozostają delikatną kwestią i dotykają suwerenności narodowej. Jednak członkowie Sojuszu muszą jednoznacznie dawać do zrozumienia, że działania hybrydowe mają pewną cenę, która może być nieakceptowalna dla agresorów.

Odstraszanie zagrożeń hybrydowych teoretycznie może wydawać się łatwe, ale w praktyce jest bardzo trudne do przeprowadzenia. Sojusz mógłby wzmocnić swoje zasoby środków wykorzystywanych do zwalczania zagrożeń hybrydowych między innymi poprzez rozbudowę zestawu opcji prewencyjnych i reaktywnych, które łączą w sobie instrumenty wojskowe i niewojskowe. Analizując duże spektrum potencjalnych działań hybrydowych oraz odnosząc do każdego z tych działań najbardziej odpowiednią kombinację cywilno-wojskowych narzędzi reagowania, można zbudować pakiety środków, które pozwolą na szybsze podejmowanie decyzji i bardziej indywidualnie dostosowane reakcje.

Wiąże się to jednak z wieloma wyzwaniami. Skuteczność takiego wszechstronnego podejścia wymaga nie tylko politycznej zgody wśród członków Sojuszu, niezbędnej do uruchomienia potrzebnego działania (lub działań), ale także płynnej koordynacji pomiędzy politycznymi i wojskowymi ośrodkami NATO podczas realizowania tych działań oraz ewentualnej koordynacji z innymi podmiotami i interesariuszami.

Nowe technologie, takie jak „sztuczna inteligencja” oraz analiza „big data” mogą być przydatne dla NATO, na przykład po to, aby szybko wykrywać i zwalczać kampanie fake news w internecie. Jednak technologie te mogą także oferować potencjalnym agresorom skuteczne środki do zakłócania porządku i dywersji, możliwe do wykorzystania w kampanii hybrydowej.

W konsekwencji, NATO dostosowało strukturę Personelu Międzynarodowego, tworząc nowe jednostki do spraw innowacyjności i polityki w zakresie danych. Po podniesieniu znaczenia cyberobrony i wywiadu, co stało się kilka lat wcześniej, te dodatkowe zmiany podkreślają determinację NATO, aby nie dopuścić do tego, żeby przeciwnik uzyskał przewagę poprzez użycie nowych technologii. Działania te otworzyły już także wiele możliwości w obszarze bardzo potrzebnej współpracy z sektorem prywatnym.

Szerzenie dezinformacji jest jednym z narzędzi hybrydowych najczęściej stosowanych przez wiele podmiotów państwowych i niepaństwowych. Jako że strona, która organizuje kampanię dezinformacji zawsze będzie miała przewagę wynikającą z inicjatywy, NATO musi wcześnie wykrywać kampanie dezinformacyjne oraz rozbijać je szybko i zdecydowanie.

Natowska strona internetowa “Setting the Record Straight” od pewnego czasu służy jako wielofunkcyjna platforma dla zestawień faktów rozbijających mity, przemówień, wywiadów, kontroświadczeń, materiałów filmowych i grafik. Jest publikowana w kilku językach, w tym po rosyjsku. NATO także nieustannie angażuje media i z uporem prosi o korygowanie fałszywych doniesień. Takie posunięcia nie mogą zatrzymać wrogiej propagandy, ale dowodzą, że taka propaganda będzie ujawniana. Poza tym, co równie ważne, pokazują także, że własna narracja NATO jest ostatecznie daleko bardziej precyzyjna i wiarygodna, niż narracja prezentowana przez przeciwników. Przeciwstawianie się dezinformacji nie będzie w pełni skuteczne, jeżeli nie będzie wspierane przez ciągły, proaktywny przekaz kierowany do najbardziej zagrożonych odbiorców, aby zagwarantować, że narracja (wersja) NATO jest tak samo eksponowana jak narracje przeciwników.

Reagowanie na zagrożenia hybrydowe wymaga międzysektorowego podejścia. To skłoniło NATO do szukania innych opcji poza ustalonym formatem szczytów szefów pastw i rządów oraz spotkań ministrów spraw zagranicznych i obrony.

W maju 2019 roku nieformalne posiedzenie Rady Północnoatlantyckiej po raz pierwszy zgromadziło doradców ds. narodowego bezpieczeństwa oraz wysokich rangą wiodących krajowych specjalistów ds. zagrożeń hybrydowych. Posiedzenie to uwypukliło znaczenie skupiania w jednym miejscu wiedzy eksperckiej w zakresie zagrożeń zarówno cywilnych, jak i wojskowych oraz wymiany doświadczeń poszczególnych państw odnośnie do radzenia sobie z wrogimi kampaniami hybrydowymi. Pokazało także wolę NATO, by realizować nowe i innowacyjne sposoby pokonywania zagrożeń hybrydowych.

Jako że zarówno NATO, jak i Unią Europejska były i są celem działań hybrydowych, instytucje te dostrzegły wagę współpracy w zakresie wspólnych wyzwań bezpieczeństwa stwarzanych przez kampanie hybrydowe.

W dużej mierze dzięki nieformalnej współpracy na poziomie sztabowym, te dwie organizacje wypracowały tak zwane „zbiory strategii” (”playbooks”) i „protokoły operacyjne” do dzielenia się wiedzą o działaniach dezinformacyjnych, zwiększania wspólnej świadomości sytuacyjnej oraz po to, aby zachować zbieżność reakcji na działania hybrydowe. Wzajemne briefingi na temat „krajobrazu hybrydowego”, a także omawiające konkretne przykłady zagrożeń doprowadziły do nawiązania bliższych relacji pomiędzy tymi dwiema organizacjami. Relacje te są wspierane przez Europejskie Centrum Doskonalenia ds. Zwalczania Zagrożeń Hybrydowych (Hybrid CoE) – to jest przez inicjatywę zapoczątkowaną przez Finlandię w 2016 roku w konkretnym celu ułatwiania praktycznej współpracy pomiędzy NATO i Unią Europejską.

NATO nie prowadzi i nie może prowadzić samodzielnej walki z zagrożeniami hybrydowymi. Dlatego niezbędna jest współpraca z szerokim gronem partnerów. NATO i jego członkowie mogą bardzo dużo nauczyć się od partnerów, takich jak Finlandia i Szwecja, którzy dysponują bardzo zaawansowanymi systemami wszechstronnego bezpieczeństwa oraz obrony totalnej, zaprojektowanymi, testowanymi i aktualizowanymi przez dziesięciolecia, aby odpowiadać na pełen zakres zagrożeń.

NATO i jego członkowie mogą też bardzo dużo nauczyć się od takich partnerów jak Gruzja i Ukraina, którzy od pewnego czasu są na pierwszej linii intensywnych i długotrwałych kampanii hybrydowych. Ostatnio NATO angażuje się we współdziałanie z partnerami w regionie Azji i Pacyfiku, którzy mogą podzielić się bardzo bogatym doświadczeniem i najlepszymi praktykami wypracowanymi na potrzeby ich własnych działań w zakresie zwalczania zagrożeń hybrydowych. Budowa bliskich więzi z podobnie myślącymi państwami na całym świecie sama w sobie działa odstraszająco na ewentualnych agresorów.

Zwalczanie zagrożeń hybrydowych jest długoterminowym wyzwaniem strategicznym dla NATO i jego państw członkowskich. Wymaga odejścia od deliberatywnych i sekwencyjnych procesów planowania i podejmowania decyzji, typowych dla natowskich operacji reagowania kryzysowego w erze postzimnowojennej, w kierunku bardziej dynamicznego podejścia. W jego ramach nieustannie aktualizowana świadomość sytuacyjna inspiruje debatę polityczną, wypracowywanie opcji, podejmowanie decyzji i kontrolę polityczną. Aby robić to możliwie efektywnie NATO traktuje każdego hybrydowego gracza jako indywidualny podmiot posługujący się unikalną motywacją strategiczną. Bardziej ukierunkowane podejście podnosi zdolność NATO do ograniczania skuteczności kampanii hybrydowych poprzez wpływanie na analizę kosztów i korzyści dokonywaną przez potencjalnego hybrydowego przeciwnika, a także po to, by lepiej zwalczać „szarą strefę” pojawiającą się w tym, co stało się współczesnym teatrem operacyjnym.