Współpraca przeciwko zagrożeniom hybrydowym

Zagrożenia hybrydowe wykorzystują synergię tworzoną przez wiele podmiotów i działań, i dokładnie tak samo powinna funkcjonować obrona hybrydowa. Od 2016 roku NATO i Unia Europejska identyfikują zwalczanie zagrożeń hybrydowych, jako priorytet ich współpracy. Nowe Europejskie Centrum Doskonalenia w dziedzinie zwalczania zagrożeń hybrydowych (Hybrid CoE) w stolicy Finlandii (Helsinkach) odgrywa unikalną rolę w usprawnianiu tej współpracy.

Zagrożenia hybrydowe są różnorodne i ciągle się zmieniają, a narzędzia sięgają w pełnym spektrum od fałszywych profili w mediach społecznościowych, przez zaawansowane ataki cybernetyczne, aż po otwarte użycie siły zbrojnej - i wszystko pomiędzy. Hybrydowe narzędzia wywierania wpływu mogą być stosowane oddzielnie lub w połączeniu, w zależności od rodzaju celu i oczekiwanych rezultatów. Z tego jednoznacznie wynika, iż zwalczanie zagrożeń hybrydowych musi być równie dynamiczne i elastyczne – musi usilnie starać się uwzględnić różne hybrydowe metody wywierania wpływu, a także musi przewidywać, jaki obszar tym razem będzie priorytetowy i jakie nowe narzędzia będzie można zastosować.

Na przykład, bezpośrednio po ostatnich wyborach prezydenckich w Stanach Zjednoczonych przeciwdziałanie zagrożeniom hybrydowym koncentrowało się na zwalczaniu strategicznego komunikowania, dezinformacji i zakłócania przebiegu wyborów. Wcześniej dużo uwagi poświęcano „zielonym ludzikom”, które odegrały widoczną i kluczową rolę w nielegalnej aneksji Krymu przez Rosję. Kolejna zmiana akcentów nastąpiła po atakach środkiem paraliżującym w Salisbury, które nadały nowy priorytet zagrożeniom z użyciem środków chemicznych, biologicznych, radiologicznych i nuklearnych. Nie widzieliśmy jeszcze wszystkich „twarzy” hybrydowego wywierania wpływu, możemy jedynie być pewni, że będą pojawiać się nowe.

Hybrydowym zagrożeniom należy z wyprzedzeniem przeciwdziałać zarówno za pomocą “pasywnych” czynników, takich jak zwiększona odporność na szok i zaskoczenie, jak i bardziej aktywnych, w tym zdecydowanych posunięć zmierzających do przygotowania i ochrony funkcji i struktur, które z dużym prawdopodobieństwem mogą stać się przedmiotem hybrydowych ataków. Dlatego też nie sposób przecenić adekwatnych rozwiązań w zakresie gotowości cywilnej, wolnej prasy, wyedukowanej opinii publicznej oraz skutecznego systemu prawnego.

Żywotnie istotne jest wypracowanie definicji zagrożeń hybrydowych, z uwzględnieniem wielości podmiotów, które muszą ze sobą wzajemnie współpracować. Na poziomie krajowym fiński wszechstronny model bezpieczeństwa składa się z bardzo wielu różnych urzędów i agencji, które wspólnie zapewniają niezbędny zakres i zasięg posunięć mających przeciwdziałać zagrożeniom hybrydowym. Na poziomie międzynarodowym i ponadnarodowym zaangażowane podmioty to, między innymi cywilny i wojskowy personel NATO oraz instytucje unijne, zwłaszcza służby Komisji Europejskiej oraz Europejska Służba Działań Zewnętrznych (EEAS - ESDZ). Aby wszystkie te podmioty i instytucje działały w jednym kierunku niezbędne jest wspólne zrozumienie zagrożeń hybrydowych, wobec których regularne zaangażowanie wewnątrz i pomiędzy odpowiednimi strukturami UE i NATO jest kluczowe do realizacji tego zamierzenia.

Jednocześnie praca koncepcyjna nie może przeszkadzać w rzeczywistych przygotowaniach i działaniach zmierzających do przezwyciężania tych zagrożeń. Wspólne zrozumienie zagrożeń hybrydowych nie oznacza sztywnej definicji, która prawdopodobnie zdezaktualizowałaby się już następnego dnia lub mogłaby zaszkodzić charakterowi działań prowadzących do zwalczania zagrożeń hybrydowych. Zagrożenia hybrydowe są nie tylko bardzo różnorodne; są one także precyzyjnie dopasowane do żerowania na konkretnych słabościach wybranych ofiar. Oznacza to, iż każde państwo musi mieć wypracowane własne zrozumienie konkretnej grupy zagrożeń hybrydowych, które mogą być kierowane przeciwko niemu. Można to osiągnąć dzięki dogłębnemu poznaniu własnych słabości – a nie poprzez wypracowanie uniwersalnej definicji niepowszechnego pojęcia.

Słabości danego państwa mogą mieć skutki także poza jego granicami. Przykładem tego mogą być globalne systemy pozycjonowania, systemy transportu lub wzajemnie połączone sieci elektroenergetyczne, gdzie atak na jakiś osłabiony węzeł w jednym kraju niewątpliwie miałby konsekwencje dla innych krajów, gdzie takie słabości nie istnieją. Atak hybrydowy wykorzystujący słabość występującą w danym kraju może zatem wymagać nie tylko suwerennego działania, ale także wspólnego planowania i wspólnego reagowania. Chociaż element reagowania tu nie występuje, taka logika znalazła odwzorowanie w europejskim programie ochrony infrastruktury krytycznej (EPCIP) , stworzonym do identyfikacji i ochrony infrastruktury krytycznej, która „w przypadku błędu, incydentu lub ataku mogłaby poważnie oddziaływać zarówno na państwo, w którym jest umieszczona, jak i przynajmniej na jedno inne państwo członkowskie Unii Europejskiej.”

Posunięcia UE i NATO zmierzające do zwalczania zagrożeń hybrydowych

W 2016 roku Komisja Europejska i Europejska Służba Działań Zewnętrznych (ESDZ) wypracowały wspólne ramy dotyczące zwalczania zagrożeń hybrydowych, zawierające 22 działania, które mają być podjęte przez państwa członkowskie Unii oraz instytucje w celu rozpoznania zagrożeń hybrydowych, podniesienia świadomości tych zagrożeń, a także podjęcia kroków w kierunku budowania odporności. Chociaż działania te w żadnej mierze nie wyczerpują tego zagadnienia, wspólne ramy określiły jednoznaczną ambicję, aby zwalczanie zagrożeń hybrydowych stało się priorytetem Unii Europejskiej. Najbardziej konkretne efekty, to utworzenie Komórki UE ds. syntezy informacji o zagrożeniach hybrydowych (Hybrid Fusion Cell) w ramach Centrum Wywiadowczego i Sytuacyjnego UE (EU INTCEN), a także Europejskiego Centrum Doskonalenia w dziedzinie zwalczania zagrożeń hybrydowych (Hybrid CoE) w Helsinkach.

Zagrożenia hybrydowe awansowały również do rangi głównych priorytetów NATO po pojawieniu się „zielonych ludzików” na Krymie w 2014 roku, które boleśnie uświadomiło, jak można stosować siłę zbrojną w obszarze euroatlantyckim poniżej progu wojny określonego przez prawo (w ramach tzw. agresji podprogowej). NATO szybko przyjęło strategię zwalczania zagrożeń hybrydowych, opartą na horyzontalnym ogólnonatowskim podejściu. Podobnie jak Unia Europejska, NATO stworzyło zaplecze do monitorowania i analizowania zagrożeń hybrydowych, oparte na społeczności wywiadowczej i współpracujące z innymi organami NATO. Co więcej, NATO stworzyło zespoły wspomagające ds. zwalczania zagrożeń hybrydowych, które mogą być wysyłane do wspierania władz w państwie dotkniętym takimi zagrożeniami.

Wspólna deklaracja została podpisana przez sekretarza generalnego NATO Jensa Stoltenberga oraz przewodniczących Komisji Europejskiej i Rady UE Jean-Claude’a Junckera i Donalda Tuska w Warszawie w lipcu 2016 roku, gdzie przedstawiono „wspólny zbiór propozycji” i 74 konkretne działania, z których wiele koncentruje się na zagrożeniach hybrydowych, budowaniu odporności w dziedzinie bezpieczeństwa cybernetycznego oraz na strategicznym komunikowaniu. Kolejna wspólna deklaracja uzgodniona w Brukseli w lipcu 2018 roku dodatkowo akcentowała mobilność wojskową, zwalczanie terroryzmu oraz odporność na zagrożenia stwarzane przez środki chemiczne, biologiczne, radiologiczne i nuklearne.

Zwalczanie zagrożeń hybrydowych nie tylko zapewniło NATO i Unii Europejskiej długo oczekiwaną platformę wspólnych interesów, ale także doprowadziło do innych ważnych wydarzeń w Unii Europejskiej. Komisja Europejska i Europejska Służba Działań Zewnętrznych (ESDZ) stworzyły międzysektorową grupę do zwalczania zagrożeń hybrydowych, która spotyka się regularnie na różnych szczeblach. Grupa ta – powołana w celu zapewnienia wspólnej świadomości wydarzeń i procesów zachodzących we wszystkich instytucjach europejskich, ważnych dla zwalczania zagrożeń hybrydowych - jest obiecującym pierwszym krokiem w kierunku wypracowania wszechstronnego modelu w odniesieniu do wyzwań związanych z bezpieczeństwem. W założeniu mogłaby ona prowadzić do stworzenia solidniejszych podstaw gotowości cywilno-wojskowej, bezpieczeństwa cybernetycznego oraz innych ze swej natury międzysektorowych zagadnień.

Co więcej, działająca w ramach Rady Europejskiej grupa Przyjaciele Prezydencji do spraw zwalczania zagrożeń hybrydowych (FoP) otrzymała przedłużony i znacznie rozszerzony mandat obejmujący kolejne cztery prezydencje aż do 2020 roku. O ile pierwotny mandat FoP z 2017 roku był bardzo ograniczony, nowy wymaga analizy wysiłków aktualnie podejmowanych przez Unię w zakresie zwalczania zagrożeń hybrydowych tak, aby dostrzec niedociągnięcia, uniknąć duplikacji oraz wspierać proces podejmowania decyzji politycznych we wszystkich organach Rady. Przed wygaśnięciem tego nowego mandatu, FoP mogłoby nawet stać się stałym organem odpowiedzialnym za podtrzymywanie międzyinstytucjonalnej świadomości i – podobnie jak natowski Komitet Planowania Cywilnego – wspierającym gotowość cywilną państw członkowskich i, tym samym, ich odporność na zagrożenia hybrydowe.

Jednym z kluczowych obszarów, w którym współpraca pomiędzy Unią Europejską i NATO powinna być intensyfikowana jest szkolenie i ćwiczenia. Wielowymiarowe, kompleksowe ćwiczenia, które sprawdzają zdolność do reagowania na zagrożenia hybrydowe poniżej progu wojny powinny być szczególnie dogodnym obszarem dla tych dwu organizacji do analizowania ich atutów i słabości oraz – być może – do okrywania zakresów, w których mogłyby się one uzupełniać. We wrześniu odbyło się nieformalne posiedzenie [a href=https://www.consilium.europa.eu/en/council-eu/preparatory-bodies/political-security-committee/]Rady Północnoatlantyckiej (NAC) i Komitetu Politycznego i Bezpieczeństwa UE (PSC), które obejmowało opartą na scenariuszu dyskusję wspieraną przez Centrum Doskonalenia Hybrid CoE. Inicjatywa ta powinna być powtarzana podczas przyszłych obrad NAC-PSC oraz odpowiednio w trakcie innych wspólnych posiedzeń.

Można by także opracować połączone ćwiczenia, które zakładałyby współpracę funkcjonalnych partnerów działających w strukturach instytucjonalnych Unii Europejskiej i NATO w ramach istotnego dla obu stron scenariusza zagrożeń hybrydowych wspieranego przez Centrum Doskonalenia. Poza tym Szkoła NATO w Oberammergau oraz Europejskie Kolegium Bezpieczeństwa i Obrony mogłyby uruchomić na zasadzie wzajemności szkolenia dla wybranych pracowników Unii Europejskiej i NATO.

Europejskie Centrum Doskonalenia w dziedzinie zwalczania zagrożeń hybrydowych (Hybrid CoE) – w rok po uruchomieniu

Jednym z najbardziej wymiernych rezultatów działań w dziedzinie zwalczania zagrożeń hybrydowych jest Centrum Doskonalenia Hybrid CoE w Helsinkach, które osiągnęło swój potencjał operacyjny we wrześniu 2017. Obecnie, gdy Centrum ukończyło pełny rok funkcjonowania, jest okazja, aby przyjrzeć się temu, co zostało osiągnięte oraz zastanowić się, jaki kierunek powinien być obrany w przyszłości.

Od kwietnia 2017 roku liczba uczestniczących państw podwoiła się z dziewięciu do 18, a kilka kolejnych państw wyraża coraz większe zainteresowanie przystąpieniem. Centrum wypracowało koncepcję trzech wspólnot interesów (COI). Trzy wspólnoty interesów podejmujące działania w zakresie budowania kontaktów, analiz, szkolenia i ćwiczeń odniosły sukces, promując zarówno świadomość sytuacyjną i odporność, jak i zdolność do reagowania w uczestniczących państwach. Wspólnota interesów ds. hybrydowych metod wywierania wpływu jest prowadzona przez Wielką Brytanię, pod-wspólnota dla podmiotów niepaństwowych – przez Szwecję, ale Wspólnota interesów ds. słabości i odporności – przez Finlandię. Ubiegłego lata powołały one sieci kontaktów mających służyć dzieleniu się najlepszymi praktykami w kwestiach takich, jak odporność systemów prawnych, bezpieczeństwo obszarów morskich i portów, sieci elektroenergetyczne, drony i zakłócanie wyborów. Czwarta wspólnota – do spraw strategii i obrony - kierowana przez Niemcy i obsadzona personalnie w sierpniu zajmie się myślą strategiczną w odniesieniu do wojny hybrydowej.

Jak widzieliśmy, przeciwdziałanie zagrożeniom hybrydowym w szybkim czasie stało się głównym mechanizmem wzmocnionej współpracy pomiędzy NATO i Unią Europejską, przede wszystkim w oparciu o wzajemne interesy. Ponieważ Centrum nie jest organem ani Unii Europejskiej, ani NATO, ale samodzielnym podmiotem prawnym, może ono odgrywać unikalną rolę w dziedzinie ułatwiania i wzmacniania tej współpracy.

Centrum nadal wspiera pracowników Unii i NATO działających w obszarze wyzwań hybrydowych. Oba personele uczestniczyły w jego działaniach, w tym między innymi w warsztatach, seminariach i ćwiczeniach mających na celu lepsze zrozumienie wyzwań hybrydowych. Przedstawiciele obu tych organizacji uczestniczą w posiedzeniach Rady Sterującej Centrum.

W marcu Centrum gościło wyjazdowe forum, którego celem było określenie możliwych konkretnych działań we wszystkich kluczowych obszarach funkcjonowania oraz formułowanie zaleceń odnośnie do dalszego wzmacniania współpracy pomiędzy Unią Europejską i NATO. Dyskusje koncentrowały się na doskonaleniu wczesnego ostrzegania i świadomości sytuacyjnej, komunikowaniu i przekazie strategicznym, reagowaniu kryzysowym, odporności, obronie cybernetycznej i bezpieczeństwie energetycznym. Takie forum może stać się coroczną imprezą.

W kwietniu Centrum Hybrid COE zorganizowało regionalne seminarium w celu wymiany najlepszych praktyk w dziedzinie zwalczania zagrożeń hybrydowych w gronie państw nordyckich i bałtyckich, we współpracy z Dowództwem Sił Operacji Specjalnych NATO. Jednym z wniosków była konieczność wypracowania ogólnorządowych i ogólnospołecznych metod reagowania na zagrożenia hybrydowe. Przedsięwzięciu temu służy współpraca regionalna – Centrum i NATO będą współpracować nad organizacją podobnych seminariów w innych regionach.

W maju, w ramach oceny skutków zagrożeń hybrydowych w odniesieniu do rozwoju potencjału Centrum ułatwiło przeprowadzenie warsztatów symulacyjnych na temat „Ochrona portów w warunkach zagrożeń hybrydowych” organizowanych przez Unię Europejską, w których uczestniczyli zarówno pracownicy Unii, jak i NATO. Warsztaty były owocem ćwiczeń sztabowych w zakresie wyzwań hybrydowych z 2016 roku.

Wszystkie państwa uczestniczące w Centrum Doskonalenia w dziedzinie zwalczania zagrożeń hybrydowych (Hybrid CoE) wnoszą duży wkład w jego wysiłki. Cztery państwa podjęły się wiodących ról we Wspólnotach Interesów w ramach Centrum, a sześć z nich wspiera także Centrum poprzez delegowanie pracowników do sekretariatu w Helsinkach. Konkretnym przykładem wkładu pojedynczego państwa jest wszechstronne szkolenie w zakresie bezpieczeństwa organizowane przez Centrum we współpracy z fińskimi siłami zbrojnymi. Ta tygodniowa impreza jest kierowana do państw członkowskich NATO oraz wybranych państw partnerskich, aby wspierać je w wypracowaniu wszechstronnego podejścia lub syntezy doktryn w celu zwalczania zagrożeń hybrydowych. Podstawą jest wszechstronny fiński model bezpieczeństwa, ale będzie on omawiany w kontekście doświadczeń innych państw i instytucji w zakresie wszechstronnego bezpieczeństwa.

Chociaż osiągnięto już dużo, wciąż wiele pozostaje do zrobienia. Powinniśmy być w stanie przejść od opisywania zagrożeń do przeciwdziałania im. W dziedzinie szkolenia i ćwiczeń jest zapotrzebowanie na ćwiczenia sztabowe oraz dyskusje prowadzone na podstawie scenariusza, które mogą być rozgrywane wspólnie, albo jako indywidualne ćwiczenia krajowe. Państwa uczestniczące w tych działaniach powinny sobie ufać i wspierać się w identyfikowaniu narodowych słabości oraz powinny wspólnie budować odporność. Prezydencje Rumunii i Finlandii w Unii Europejskiej w 2019 roku stworzą kolejne okazje do promowania współpracy i zwalczania zagrożeń hybrydowych. Wspólne zrozumienie zagrożeń hybrydowych jest z konieczności ciągłym procesem, który wymaga nieprzerwanej uwagi, badań i upowszechniania danych. Tak długo, jak istnieć będą państwa członkowskie NATO i Unii Europejskiej, które nie przystąpiły do Centrum, wciąż istnieją możliwości jego rozbudowy.