Kolombiya NATO’da: bir Güney Amerika ülkesi nasıl NATO ortağı oldu

Latin Amerika ülkeleri on yıllar boyunca bölgedeki ülkelerle bağlarını güçlendirmeye çalıştılar. Bazı durumlarda Amerika Birleşik Devletleri gibi küresel güçlere olan bağımlılıklarını azaltmaya çalıştılar. ABD’den “bağımsızlık” söylemleri sol görüşlü hükümetler iktidara geldiği zamanlarda daha da güçlenir. Örneğin, 2000’li yıllarda, “pembe dalga” olarak adlandırılan sol görüşlü hükümetler bir yandan Washington ile bağları koparırken diğer yandan Latin Amerika’da birliği sağlamak amacıyla Güney Amerika Ulusları Birliği’ni (UNASUR) kurdular. İlk başlarda Kolombiya bu birliğe katılma konusunda isteksizdi, ancak birliğe üye olduktan sonra dahi Amerika Birleşik Devletleri ile olan güçlü bağları nedeniyle sık sık eleştirildi. Bazıları Kolombiya’nın NATO ile ortaklığının Bogota ile batılı güçlerin aynı çizgide yer aldıkları anlamına geleceğini ve bunun bölgede birlik oluşturulması arzusu ile çelişeceğini düşünebilir.

Ancak böyle bir düşünce NATO ile ortaklığın ne olduğu ve NATO’nun küresel ortağı olmanın bir ülke için ne anlama geldiği konusunda yanlış bir algıya dayanmaktadır. Ortaklık programı vasıtasıyla NATO ile yakın işbirliği içinde olmak bir yandan Kolombiya’nın savunma sektöründe modernleşme, öğretim ve şeffaflığı artırma yönündeki ilgisiyle bağlantılıdır hem de hukukun üstünlüğüne dayalı uluslararası bir sistem arzusunu destekler. Sonuçta, küresel ortaklık statüsü Kolombiya hükümetinin dış politika pozisyonuna herhangi bir kısıtlama getirmeyen gayet değerli bir statüdür.

NATO’nun küresel ortakları arasında Avustralya, Kolombiya, Irak, Japonya, Kore Cumhuriyeti, Moğolistan, Yeni Zelanda ve Pakistan bulunmaktadır. Ortak ülkeler ise güvenlik çıkarları ve ihtiyaçları çerçevesinde kendileri ve NATO tarafından tanımlanacak sınırlar içinde NATO ile ortaklık oluştururlar. Küresel ortaklar üye olabilmek için aranan coğrafi kriterlere uymazlar ve Kuzey Atlantik Antlaşmasının toplu savunma konusundaki 5.Madde kapsamı dışındadırlar. Dolayısıyla, Kolombiya dâhil, herhangi bir ortak ülke ortaklık mekanizması nedeniyle herhangi bir NATO Müttefikini korumak veya onlar tarafından korunmak zorunda değildir. NATO ortaklığı her iki taraf için de kazançtır: ortaklar NATO ile işbirliğinden ve NATO tatbikatlarına katılma hakkından yararlanırlar, ortaklar ise NATO Müttefikleri ve diğer ortaklar için eşsiz uzmanlık ve tatbikat fırsatları yaratırlar.

Kolombiya’nın NATO’nun küresel ortağı olma yolundaki resmi süreci 2013 yılında, İşbirliği ve İstihbarat Güvenliği Anlaşmasının imzalanması ile başladı, ancak 2000’lerin başlarından beri bu konuda karşılıklı bir ilgi süregelmişti. Milenyumun başından itibaren Kolombiya’da ordu ve politikacılar arasında NATO’ya daha yakın olmak konusunda giderek artan bir çıkar birlikteliği vardı. Bir ordu komutanı da dâhil, birçok üst düzeyli ordu mensubuyla yapılan sohbetlerde, hepsi silahlı kuvvetlerin uzun yıllardır ABD silahlı kuvvetleriyle yakın temas içinde olduğunu söylediler; NATO ile kurulacak bir ortaklığın doğru yönde atılmış bir adım olacağını zira Kolombiya’nın NATO’ya sunacağı çok şey olduğu kadar NATO’nun da ondan öğreneceği çok şey olduğunu belirttiler.

Devlet Başkanı Alvaro Uribe’nin (2002-2010) de benzer düşünceleri vardı. Kendisi NATO ile daha yakın ilişkiler kurmanın olumlu bir dış politika yaklaşımı olacağına inanıyordu. Bu düşünce Juan Manuel Santos (2010-2018) hükümeti sırasında şekillendi. Santos hükümeti, örneğin OECD, Alianza del Pacífico ve Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) gibi yapılar vasıtasıyla Kolombiya’yı hem siyasi hem ekonomik açıdan yeni alanlara taşımak istiyordu. Kolombiya düzensiz savaş konusunda önemli yetenekler geliştirdiğinden ve en uzun soluklu isyancı grupla bir barış anlaşmasına yaklaştığından, suçlular ve isyancılarla mücadelede başkalarına yardım etmeye hazırdı. NATO ile bir ortaklık ilişkisi hedefini de içeren ve dolayısıyla dış politikaya askerî bir boyut da kazandıran iddialı bir Güvenlik ve Savunma Diplomasisi programı hazırlandı.

2013 yılında imzalanan İşbirliği ve İstihbarat Anlaşması istihbarat paylaşımı – özellikle de organize suçlar konusunda – üzerinde odaklanıyordu. Kolombiya öncelikle uyuşturuculara karşı yürütülen küresel mücadeleye katkıda bulunmak istemişti ama o dönemin Savunma Bakanı, savunma sektöründe barış misyonları, insani misyonlar ve insan hakları konusunda bilgi edinmenin daha geniş kitleleri ilgilendireceğini söyledi.

2017’ye gelindiğinde ilişkiler gelişmiş, tarafların ilgi alanları daha artmıştı. Kolombiya, birlikte çalışabilirlik, standartlar, şeffaflık, cinsiyet ve güvenlik, siber güvenlik ve daha birçok konuda NATO’dan öğrenecek çok şeyi olduğunu anladı. İttifak ise, Kolombiya’nın altmış yıllık iç çatışmalardan sonra düzensiz savaş konusunda kazandığı deneyimin diğer ülkelerin ders almaları açısından yararlı olabileceğini görmüştür. İster sağ ister sol kanat olsun, silahlı gruplarla çatışmaya girmek, isyancılara karşı yapılan özel operasyonlar, terörle mücadele ve barışa destek operasyonları dâhil, çeşitli yetenekler ve beceriler gerektirir. Yasadışı ekonomiler, özellikle de kokain piyasası, neredeyse tüm silahlı gruplar için temel gelir kaynağı haline geldiğinden Kolombiya Silahlı Kuvvetleri organize suçlarla mücadeleyi, yasadışı mahsulün kökünü kurutmak, engellemelere karşı savaşmak ve yasal ekonomilerin gelişmesine olanak sağlayacak ortamın yaratılması gibi konularda bilgi sahibi oldu.

O yıl imzalanan Bireysel Ortaklık İşbirliği Programı (IPCP) ile Kolombiya’ya NATO’nun küresel ortağı statüsünü kazandırdı. Kolombiya, NATO’nun Latin Amerika’daki ilk ve halen tek küresel ortağıdır.

2021 yılında NATO ve Kolombiya arasında Bireysel olarak Uyarlanmış Ortaklık Programı (ITPP) olarak adlandırılan yeni bir ortaklık çerçevesi imzalandı. Bu program Kolombiya’nın NATO ile olan ortaklığını ülkeye has güvenlik ve savunma hedefleri doğrultusunda düzenler. NATO halen ortaklarıyla olan işbirliğini Bireysel olarak Uyarlanmış Ortaklık Programları (ITPP) vasıtasıyla yürütmektedir. Kolombiya bu tür anlaşmayı ilk imzalayan ülkedir.

Kolombiya ordusu, yıllar boyu düzensiz savaşla uğraşmanın getirdiği deneyimin yanı sıra mayın temizlemede de özel bir beceri geliştirmiştir. Silahlı gruplar, bir taktik savunma stratejisi olarak, geniş bir alana yayılan Kolombiya topraklarının çeşitli noktalarına mayınlar yerleştiriyorlardı ki bu da mayınların temizlenmesi için ciddi bir çalışma gerektiriyordu. Bu amaç doğrultusunda, ülkenin orta kesimlerinde bulunan ve Kolombiya Ulusal Ordusunun temel tesislerinden biri olan Tolemaida kalesinde Centro Internacional de Desminado, yani Uluslararası Mayın Temizleme Merkezi, veya CIDES, kuruldu. Buradaki mükemmeliyet düzeyi, çalışanların eşsiz becerileri ve bilgisi ve diğer ülkelerin burada eğitim alma konusunda gösterdikleri ilgiden dolayı Merkez 2019 yılında NATO Ortaklık Öğretim ve Eğitim Merkezi (PTEC) olarak akredite edilmiştir. Dünya çapında 26 farklı Müttefik ve ortak ülke 33 PTEC’ye ev sahipliği yapmaktadır. CIDES Mayıs 2022'de ilk kez yıllık PTECs Komutanlar Konferansına ev sahipliği yapmıştır.

Bireysel Olarak Uyarlanmış Ortaklık Programı (ITPP), NATO’nun Kolombiya ile olan işbirliğinin bütün yönlerini stratejik ve hedefe yönelik bir şekilde açıklamaktadır. Konuyla ilgili uzmanlarla yaptığım görüşmelere göre ITPP, her biri 11 özel alandan oluşan bir gündem belirliyor. Bu alanların her biri uygulamanın göstergeleri olarak çeşitli kilometre taşları içerir: danışma ve diyalog, terörizmle mücadele, kriz yönetimi, öğretim ve eğitim, dürüstlüğü yayma, kapasite geliştirme ve birlikte çalışabilme, askerî açıdan birlikte çalışabilme, yabancı diller, kamu diplomasisi, siber savunma ve iklim değişikliği. Kolombiya Savunma Bakanlığından konuyla ilgili uzmanlarla yaptığım görüşmelere göre, NATO ve Kolombiya arasındaki ITPP’nin dört temel hedefi olduğu söylenebilir:

Kolombiya NATO’nun ortağı olmasına rağmen, tüm uluslararası güvenlik konularında kendi dış politika öncelikleri doğrultusunda uygun gördüğü pozisyonu alma özgürlüğünü koruyor. Latin Amerika’da [bazıları] (https://www.colectivodeabogados.org/el-acuerdo-colombia-otan-una-grave-traicion-a-america-latina-y-el-caribe/) ülkenin NATO ile ilişkisinin niteliğini yanlış yorumluyor veya tamamen göz ardı ediyor ve ortaklığın Kolombiya’nın hareket özgürlüğünü yıprattığını ve bir Latin Amerika ulusları birliği oluşturma hedefiyle çeliştiğini iddia ediyorlar. Bu doğru değil; çünkü bu ortaklık Kolombiya ordusunun kalite ve standartlarını yükseltmeyi ve ülke içinde istikrarı artırmayı amaçlayan belirli alanlara odaklanan ve ITPP tarafından belirlenen özel bir gündeme dayanıyor.

NATO 75 yıllık bir geçmişi olan siyasi–askerî bir örgüttür. Askerî doktrin, eğitim, savunma planlama ve Müttefikler arasında birlikte çalışabilirlik gibi konularda en yüksek standartları korur. Ortaklık programı vasıtasıyla istihbarat, deneyim, ve öğrenilen dersleri ortaklık ülkeleriyle paylaşır. ITPP, Kolombiya gibi bir ülkenin savunma sanayisinde teknik yeteneklerini iyileştirmesi açısından ideal olan birçok program ve araç-gereç sunuyor. Bu ortaklık vasıtasıyla Kolombiya, askerî birlikte çalışabilirlikten insan haklarına kadar uzanan geniş bir alanda askerî standartlarını ve teknik şartlarını geliştirebilir.

Kolombiya’da, diğer Latin Amerika ülkeleri ve dünyanın güney bölgelerinde olduğu gibi, yolsuzluk çok yüksek seviyelerdedir ve yönetim organlarında şeffaflık olmaması çok yaygındır. Yolsuzluk her zaman siyasi tartışmaların merkezinde olmuştur: savunma sektörü de bundan muaf değildir. Kolombiya tarihinde hükümet içinde yolsuz uygulamalar, gücün kötüye kullanılması ve adam kayırmalarla ilgili skandallar hiç de nadir değildir.

Kolombiya Askerî Kuvvetleri de insan hakları ihlalleri ve istismar vakalarına konu olmuştur. 2000’li yıllarda ortaya çıkan, kontrgerilla operasyonlarını daha başarılı göstermek için öldürülen sivillerin gerilla savaşçıları gibi giydirildiği “sahte pozitifler” skandalı nedeniyle halk orduyu eleştirmeye ve iç çatışmaların askerî yollarla bastırılmasını reddetmeye devam etmektedir. Bu skandal ordunun meşruiyetini yerle bir etmiştir.

Kolombiya’nın NATO ile ortaklığının yolsuzlukla mücadelesine ve Kolombiya ordusunun standartlarının ve meşruiyetinin geliştirilmesine nasıl yardımcı olduğunun bir örneği, [Dürüstlüğü Yayma (BI) Programıdır] (https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_68368.htm). Bu program savunma sektöründe şeffaflık standartlarının yükseltilmesine yardımcı olabilecek bir mekanizma sağlar. Programın yerleşmiş bir süreci vardır: NATO BI Öz Değerlendirme ve olarak adlandırılan bu süreç, gönüllü olarak bir değerlendirmeye tabi tutulan ülkelerin savunma kuruluşlarındaki şeffaflık ve iyi yönetişim durumunu değerlendirebilecek, adım adım ilerleyen bir metodoloji sunar. Kolombiya, BI programına 2013 yılında, küresel ortak olmasından önce katılmış, Öz Değerlendirme Anketi vermeyi ve değerlendirilmeyi kabul etmiştir. Bu süreç 2016 yılında tamamlanmıştır. Ekim 2020’de Kolombiya Savunma Bakanlığı ikinci defa Akran Değerlendirmesi Sürecine katılmaya karar vermiştir. Bu süreç de 2023 yılında, Kolombiya Savunma Bakanının NATO Genel Karargâhına yaptığı [resmi ziyaret] (https://www.nato.int/cps/ar/natohq/news_218737.htm?selectedLocale=en) sırasında kendisine dönemin NATO Genel Sekreter Yardımcısı tarafından NATO’nun tavsiyelerini içeren nihai raporun resmi olarak sunulmasıyla tamamlanmıştır. NATO’nun tavsiyeleri ilerideki daha başka reformlar için gerekli ivmeyi sağlamıştır.

Bogota’da Dürüstlüğü Yayma (BI) gündemine odaklanan bir kamu diplomasisi [etkinliğinde] (https://www.youtube.com/watch?v=978SXUCJrzI&t=5532s), Kolombiya ve NATO’dan gelen görevliler bu sürecin Kolombiya için ne kadar yararlı olmuş olduğunu anlattılar. 2016’ya gelindiğinde Silahlı Kuvvetler, bir Şeffaflık ve Etik Normlarının Uygulanması Ofisi (DANTE) oluşturmuştu. Müşterek Komutanlık da 2018’e kadar buna benzer bir ofis kurmuş, Hava ve Deniz Kuvvetlerini kendi ofislerini oluşturmaya (sırasıyla, OFINT ve DELTA) motive etmişti. Şeffaflık normlarının Silahlı Kuvvetlerin süreç ve birliklerine dâhil edilmesi için özel plan ve programlar oluşturuldu. NATO Müttefikleri de savunma ve siyaset sektörlerindeki yolsuzluk, iyi yönetişim ve şeffaflık konularının nasıl ele alınacağı hakkında bilgi toplayan bu değerlendirmelerden yararlanıyorlar.

NATO aynı zamanda ITTP vasıtasıyla Kolombiya Silahlı Kuvvetlerine eğitim ve öğretim fırsatları sunuyor. Daha önce değinildiği gibi, çatışmaların çözümlenmesi ve barışı oluşturmadan personel kurtarma ve dağ operasyonlarına kadar çeşitli konularda kurslar sunan 33 akredite NATO Ortaklık Eğitim ve Öğretim Merkezi (PTEC) bulunuyor. Kolombiya askerî kuvvetleri üyeleri bunların birçoğunda eğitim görüyorlar. 2019-2023 yılları arasında 200’den fazla Kolombiyalı sivil ve asker, Dürüstlüğü Yayma (BI), siber terörizm, stratejik iletişim, cinsiyet, kriz yönetimi, yabancı dil ve lojistik kurslarına katıldılar. Katılımcılar, görevlerine geri döndüklerinde Askerî Kuvvetlerin misyonuna etkin biçimde katkıda bulunabilmeleri için ordudaki geçmişleri, deneyimleri, rolleri ve pozisyonlarına dayanarak seçildiler. Bu kişiler dönüşlerinde tüm silahlı kuvvetler içinde akranlarını bilgilendirerek ve çevrelerini iyileştirerek bilgi çarpanları görevi görürler.

Kolombiya ayrıca İttifaktan siber yetenekler konusunda pek çok şey öğrenebilir. 2024 yılında Kolombiyalı bir subay NATO Coalition Warrior Interoperability Tatbikatına (CWIX) katıldı. Kendisi bu tatbikata katılan ilk Latin Amerikalı subaydı. CWIX, 1999’dan beri dijital bilgisayar sistemleri ve platformlarında birlikte çalışabilirliği geliştirmek amacıyla gerek Müttefik gerekse ortak ülkelerden farklı geçmişlere sahip profesyonelleri ve subayları bir araya getiriyor. 2024 yılındaki tatbikat ise NATO'nun en büyük siber tatbikatı idi ve yenilikçi genişletilmiş gerçeklik gözlüklerinden savaşta denenmiş jeo-uzamsal durumsal farkındalık araçlarına kadar 480'den fazla yeteneği test eden mühendis ve operatörler dâhil olmak üzere, 2500'den fazla katılımcısı vardı. Siber uzayın çağdaş savaşın temel alanlarından birisi haline gelmekte olması ve çok çeşitli oyunculardan siber saldırılar gelmesinin artık an meselesi olması nedeniyle, Kolombiya’nın ve hatta tüm NATO ortağı ülkelerin bu tatbikatlara katılmaktan önemli ölçüde yarar görmeleri doğaldır. Daha önce de belirtildiği gibi, ortaklık iki yönlüdür; ortak ülkeler NATO Müttefikleriyle yapılan tatbikatlardan ve onlara erişimden yararlanırken, NATO ve üyeleri de ortak ülkelerin deneyimlerinden ve girdilerinden ders çıkarır.

Şu gayet açıktır ki Kuzey Atlantik bölgesinden ve bu bölgenin jeopolitik sorunlarından son derece uzak olan bir Güney Amerika ülkesi için bile NATO ile ortaklık son derece avantajlıdır. Bu makalede Kolombiya Askerî Kuvvetlerinin 21. Yüzyılın küresel sorunlarına uyum sağlayabilmek ve insan hakları, hesap verebilirlik ve şeffaflığı yükseltmeyi taahhüt edebilmek için standartlarını ve yeteneklerini geliştirdiği geniş gündeminden sadece bir kaç örnek paylaştı. Müttefiklerle ortaklar arasında diyalog ve tartışmayı teşvik eden bir siyasi forum olarak NATO, otoriter oyuncuların sürekli olarak meydan okuduğu bir uluslararası sistemde olmazsa olmazdır. Kolombiya’nın bir küresel ortak olarak bu foruma erişimi olması, ülkenin bu önemli görüşmelere katılmasına olanak sağlar. Özetle, Latin Amerikalılar Kolombiya’nın NATO ile ortaklığının sözde bir “emperyalist” gündemi desteklediği veya küresel güçlerin Latin Amerika’ya hükmetmek için Kolombiya’yı köprü olarak kullandıkları konusunda endişe duymamalıdır. Bu fikirler kesinlikle yanlıştır. Nitekim Latin Amerika’daki diğer ülkeler de Kolombiya örneğine bakmalı, ülkenin NATO ile ortaklığının sağladığı yararları görmeli ve Kolombiya’nın izinden gitmenin avantajlarını tartışmalıdır.