VOSTOK 2018: Rusya'nın on yıllık mstratejik tatbikatları ve savaş hazırlıkları

Rusya’nın askerî tatbikatlarının görünürlüğü, ölçeği ve hacmi 2014’ten beri Batılı medya ve bu konunun uzmanlarının odağı haline gelmiştir. Rusya, yıllık stratejik tatbikatlarının sonuncusu olan VOSTOK 2018 tatbikatını Temmuz başı ile 17 Eylül arasında yaptı. Bu tatbikat Rusya’nın beş askerî bölgesi¹ arasında rotasyonla yapılan dört stratejik tatbikattan biridir. Gözler önünde yürütülen bu tatbikatlar hükümetin tümünün katıldığı ulus çapında yürütülen müşterek çabaların sadece ufak bir bölümüdür. Burada amaç çok kısa bir uyarıyla önemli bir askerî güce karşı büyük çapta bir çatışmayı yürütme yeteneğini geliştirmek ve potansiyel düşmanları etkilemektir. Bu tatbikatları daha iyi anlamak ve NATO açısından önemini daha net şekilde değerlendirmek için büyük çaplı habersiz (snap) tatbikatlar dahil, VOSTOK 2018 ve Rusya’nın tüm stratejik tatbikatlarını kendi içlerinde bir bütün olarak görmek gerekir.

Stratejik çerçeve

Planlanmış stratejik tatbikatlar (ZAPAD, VOSTOK, TSENTR, KAZKAZ) Rusya Silahlı Kuvvetleri’nin yıllık eğitim serisinin zirvesini oluştururlar. Birkaç hafta süren bu tatbikatlar, Rusya Federasyonu’nun savaştan barışa geçişini düzenlemek ve sınamak üzere Genel Kurmaya verilen görev yönergesini yerine getirirler. Geçiş aşaması tamamlandıktan sonra teknolojik açıdan eşit derecede ileri bir düşmana karşı yürütülecek büyük ölçekli ve yüksek yoğunluğu olan bir savaş için ulusal hazırlık düzeyi sınanır.

Rusya’nın stratejik tatbikatlarına ilişkin herhangi bir değerlendirme büyük ölçekli habersiz tatbikatları ² da mutlaka dikkate almalıdır. Putin’in 2013’te yeniden başlattığı bu habersiz tatbikatlardan her yıl çeşitli düzeylerde (askerî bölge, donanma, hizmet veya branş dahil) ve yıl içinde silahlı kuvvetlerin birçok birimini de kapsayan dört ila altı tatbikat yapılır.

Gerek planlı gerek habersiz tatbikatlar Savunma Bakanının yönetiminde yürütülür. Tatbikatların operasyonel kontrolü ise Savunma Yönlendirme Ulusal Merkezi aracılığıyla Genel Kurmay başkanlığı tarafından yürütülür. Ulusal düzeyden tugay düzeyinde kadar komuta kademelerinin etkinliği ve hazırlık durumunu sınayan komuta kontrol unsuru büyük önem taşır. Bu bağlamda Genel Kurmay, yıllık stratejik tatbikatlarda saha eğitiminin hacmi ve süresine bakmaksızın, ulusal seferberlik yeteneğini, ve çatışmaların, savaş dâhil, savaş düzeyine kadar tırmanışını gösterecek bir komuta yeri tatbikatı yapabilir.

Gürcistan’la savaştan sonra başlatılan tatbikat programı dâhil, reform ve modernizasyon çabaları Rusya silahlı kuvvetlerini Batı’ya karşı yürütülen istikrarsızlık yaratma kampanyasında Avrupa-Atlantik güvenliği açısından önemli sonuçları olacak etkili bir araç haline getirmiştir. Geliştirilen yetenekler Rusya’nın 2014’te Ukrayna’ya karşı giriştiği saldırgan eylemlerini ve 2015’te Suriye’ye süratle müdahale etmesini mümkün kılmıştır. Rusya’nın yeniden canlanan askerî gücü son on yıldır Avrupa-Atlantik sahasında yürüttüğü istikrarsızlık yaratma kampanyasının önemli bir unsurudur. 2018’de Brüksel’de yapılan Zirve toplantısında Müttefik ülkelerin liderleri, Rusya’nın, amacına erişmek için kuvvet kullanma tehditleri dâhil, saldırgan eylemleri ile İttifak’a meydan okumakta olduğunu ve Avrupa-Atlantik güvenliğini ve kurallar üzerine kurulu uluslararası düzeni zayıflatmakta olduğunu açıkladılar.

Stratejik operasyonlar için tatbikatlar yapmak

Planlanmış stratejik tatbikatlar (ZAPAD, VOSTOK, TSENTR, KAZKAZ) Rusya Silahlı Kuvvetleri’nin yıllık eğitim serisinin zirvesini oluştururlar. Birkaç hafta süren bu tatbikatlar, Rusya Federasyonu’nun savaştan barışa geçişini düzenlemek ve sınamak üzere Genel Kurmaya verilen görev yönergesini yerine getirirler. Geçiş aşaması tamamlandıktan sonra teknolojik açıdan eşit derecede ileri bir düşmana karşı yürütülecek büyük ölçekli ve yüksek yoğunluğu olan bir savaş için ulusal hazırlık düzeyi sınanır.

Rusya’nın stratejik tatbikatlarına ilişkin herhangi bir değerlendirme büyük ölçekli habersiz tatbikatları ² da mutlaka dikkate almalıdır. Putin’in 2013’te yeniden başlattığı bu habersiz tatbikatlardan her yıl çeşitli düzeylerde (askerî bölge, donanma, hizmet veya branş dahil) ve yıl içinde silahlı kuvvetlerin birçok birimini de kapsayan dört ila altı tatbikat yapılır.

Genel olarak bakıldığında, Rusya’nın stratejik tatbikatlarının çok yönlü, harekât alanı düzeyinde çatışmalarla ilgili olduğu ve bu tatbikatların yetenek ve kapasite geliştirme açısından stratejik etkileri olduğu açıktır. Bu tatbikat programı tüm organizmayı güçlendirmek amacıyla yapılan bir tür askerî ‘dairesel antrenman’ olarak düşünülebilir. Aynı şekilde, komuta ve kontrol unsuru da şampiyon atletlerin zihinsel hazırlık eğitimi gibidir. Stratejik tatbikatlar sırasında geliştirilen yetenekler de gelecekteki potansiyel büyük ölçekli çatışmalara uygulanabilir niteliktedir. Bu stratejik tatbikat modeline göre, NATO’nun sınırlarından VOSTOK 2018 kadar uzak olan bir tatbikatın bile İttifak güvenliği açısından bazı sonuçları vardır.

Güç gösterisi ve tatbikatın kendisi

VOSTOK 2018 aslında iki bölümden meydana gelmişti. Askerî açıdan daha önemli olan birincisi Temmuz ve Eylül ayları arasında farklı mekânlarda yer aldı. İkincisi ise Trans-Baykal Bölgesi’ndeki Tsugol eğitim atış sahasında güç gösterisi olarak hazırlanmış bir senaryo idi.

Standart Rus uygulamaları paralelindeki bu güç gösterisi birden fazla anlama gelebilecek ve çelişkili mesajlar verecek şekilde tasarlanmıştı: bir yanda giderek büyüyen bir askerî güç mesajı, diğer yanda ise saldırmazlık ve şeffaflık üzerine abartılı sözler içeren mesajlar. Rusya’nın üst düzeyli askerî liderleri VOSTOK 2018’e istedikleri ilgiyi çekebilmek için tatbikata yaklaşık 300,000 askerîn yanısıra 1,000 sabit kanatlı uçak ve helikopter, 80 gemi ve 36,000 tank, zırhlı ve diğer askerî araçların katılacağını ve tatbikatın Sovyetler dönemindeki ZAPAD 1981 tatbikatından beri benzeri görülmemiş bir ölçekte olacağını resmen açıkladılar.

VOSTOK 2018’in “faal evre”sinin üçüncü günündeki bu güç gösterisinde Devlet Başkanı Putin ve Çin Savunma Bakanının izlediği gerçek atış tatbikatları da vardı. Günün sonunda tatbikata katılan Rusya, Çin ve Moğolistan kuvvetleri muazzam bir askerî araçlar geçidi sergilediler. Bütün abartılı açıklamalara rağmen, 13 Eylül’deki aktiviteler gerçek bir askerî tatbikattan çok dikkatle düzenlenmiş bir askerî gösteriye benziyordu; geri planda Devlet Başkanı Putin’in güçlü adam imajını, ve yerli ve yabancı gözlemcilere askerî güç mesajını veren, medya kameraları için sahneye konmuş bir olaydı. Her şeye rağmen, lojistik ve muharebe hizmet desteği açısından bakıldığında, azımsanamayacak çapta kuvvetin ve teçhizatın Tsugol atış sahasına intikali ve sahada idamesindeki eğitim değeri yabana atılmamalıdır.³

VOSTOK’un askerî açıdan daha önemli kısmı iki evreden oluşuyordu. Temmuz’dan Eylül başına kadar olan birinci bölümü askerleri, teçhizatı ve malzemeyi toplanma yerlerine ve tatbikat alanlarına taşımak için haftalarca süren lojistik faaliyetleri kapsıyordu. 11-17 Eylül arasındaki ikinci evre olan “faal evre” ise Doğu Askerî Bölgesindeki Tsugol ve diğer kara ve deniz atış sahalarını ve Rusya çapında başka mekânlarındaki tatbikat ve gerçek atış faaliyetlerini kapsıyordu.

VOSTOK’a hazırlık bağlamında, Temmuz ve Ağustos aylarında, çeşitli destek ünitelerine yönelik 16 özel tatbikat yapıldı. Ayrıca, Ağustos ayı ortalarında Kuzey Filosunda, ve ay sonunda da Merkez ve Doğu Askerî bölgelerinde habersiz tatbikatlar yapıldı. Rusya Federasyonu’nun on eyaletinde⁴ 21 birimin seferber edilmesi ve yedek kuvvetlerden çağrılan bir kaç bin vatandaşın katılımıyla yedek kuvvetlerin seferliğine yönelik tatbikatlar da yapıldı. Merkez ve Güney Askerî bölgelerindeki sınır devriyelerinden oluşturulan birlikler tatbikatlar için Doğu Askerî Bölgesine nakledildi. VOSTOK sona erdikten sonra Savunma Bakanı Shoygu aynı zamanda endüstriyel seferberliğin de sınandığını söyledi.

Savunma Bakanlığı VOSTOK 2018’in “faal evre”sini Doğu Askerî Bölgesindeki beş birleşik atış alanı (Tsugol, Bamburovo, Radygino, Uspensky, Bikinsky), dört hava kuvvetleri ve hava savunma atış sahası (Litovko, Novoselskoye, Telemba, Bukhta Anna) ve Bering Denizi, Othosk Denizi ve Japon Denizi’nde yapılan bir tatbikat olarak tanımladı. Ancak Bakanlık, aynı zamanda, Kapustin Yar füze atış sahası gibi başka mekânlarda da VOSTOK’la bağlantılı faaliyetler olduğunu açıkladı. Bakanlığa göre bu evre birbirine karşı olan iki tarafın operasyonlarını da kapsıyordu (Doğu Askerî bölge ve Pasifik Filo kuvvetleri ile düşman taraf olan Merkez Askerî Bölge ve Kuzey Filo kuvvetleri). Eğer bu doğruysa, bu stratejik tatbikatların eğitim değeri ve zorluk derecesinde önemli bir gelişme daha kaydedilmiş olduğu anlamına gelirdi.

Tatbikatlarda simülasyon veya gerçek atış şeklinde yapılan bazı çift yetenekli (konvansiyonel/nükleer) silah sistemleri de bulunuyordu. Bunlar arasında Barents, Doğu Sibirya, Chukchi, Kuzey Kutup Denizi ve Telemba atış sahasında bulunan TU-95MS (BEAR H) stratejik stratejik kruz füzeleri; Kapustin Yar füze atış sahasından fırlatılan ISKANDER (SS-26 STONE) rampaları; Pasifik Filo kuvvetleri tarafından kuramsal düşmanın deniz unsurlarına karşı fırlatılan MOSKIT (SS-N-22) kruz füzesi fırlatma rampaları bulunuyordu. Rusya Savunma Bakanlığının bildirisinde bu sistemlerin nükleer rollerini uygulayıp uygulamadıklarını açık olarak belirtmemiştir (örneğin, MOSKIT füzesinin kendilerine verilen “stratejik olmayan nükleer silah kullanarak düşman filosuna önemli zarar vermek” görevini simüle edip etmediği gibi). Hava-uzay kuvvetleri bazı bölgelerde ve tatbikat atış sahalarında hava ve füze savunma tatbikatı yaptılar.

VOSTOK 2018 ne kadar büyüktü?

Rus askerî liderleri sürekli olarak VOSTOK 2018’in on yıllardır yapılan en büyük Rus askerî tatbikatı olacağı mesajını verdiler. Batılı medya bu nakaratı tekrarlar oldu. Ancak bilgi sahibi bazı gözlemciler kısa süre sonra bu konuda şüphelerini ifade etmeye başladılar ve yaklaşan tatbikatın çapı ve söz konusu 300,000 sayısının kimlerden oluştuğu konusunda bir tartışma başladı. Bu tartışma, tatbikatın faal evresinden önceki haftalarda medyanın dikkatini VOSTOK üzerinde yoğunlaştırdı; Rusya’nın istediği de buydu.

Savunma Bakanı Shoygu tatbikatın sona ermesinden sonra 300,000 sayısının kimlerden oluştuğunu açıkladı. 17 Eylül’de Rusya Savunma Bakanlığı gazetesi Krasnaya Zvezda’nın kendisiyle yaptığı söyleşide Shoygu faal evre ve öncesinde gerçekleşen tüm hazırlık tatbikatlarını ve faaliyetleri şöyle açıkladı: “Tüm bu karmaşık olaylarda 300,000’den fazla asker görevliydi. Bu tatbikata Silahlı Kuvvetlerimiz, iki askerî bölge (Merkez ve Doğu), iki filo (Pasifik ve Kuzey), havacılık ve kara kuvvetleri havacılığı unsurları, ve müttefiklerimiz Çin ve Moğolistan’ın silahlı kuvvetleri katıldılar.”

Bir başka deyişle, sözü geçen 300,000 asker, Temmuz ayının başından 17 Eylül’e kadar VOSTOK 2018’in hazırlık ve icrasının her evresinde rolü olan tüm personel sayısının yaklaşık toplamıydı. Bu süre için 300,000 sayısı akla yakın olabilir, fakat yine de tatbikata katılan muharebe birliklerinin sayısına bir açıklık getirilmemiştir. Modern savaşta destek birliklerinin muharebe birliklerine oranı konusunda yapılmış önemli bir araştırmaya göre toplam 300,000 askerden 75,000 - 100,000 kişisi muharebe birlikleri olarak VOSTOK 2018’in faal evresinde çeşitli atış sahalarında tatbikata katılmış olabilirler. Ancak bu oldukça kaba bir tahmindir.

Rusya’nın 2008-2018 Dönemindeki Yıllık Stratejik Tatbikatları

Yıl	Tatbikat	Askerî Bölge	Savunma Bakanlığı Tarafından Açıklanan Katılan Asker Sayısı	Tahmini Katılan Asker Sayısı
2008	KAVKAZ	Kuzey Kafkaslar (şimdi Güney)	8,000	40,000
2009	ZAPAD	Batı	11,900	13,000
2010	VOSTOK	Doğu	20,000	-
2011	TSENTR	Merkez	12,000	-
2012	KAVKAZ	Güney	8,000	-
2013	ZAPAD	Batı	11,920	90,000
2014	VOSTOK	Doğu	100,000	155,000
2015	TSENTR	Merkez	95,000	100,000
2016	KAVKAZ	Güney	12,500	120,000
2017	ZAPAD	Batı	12,700	60,000 - 70,000
2018	VOSTOK	Doğu	297,000	75,000 - 100,0005

VOSTOK 2018’in çeşitli evrelerindeki asker sayılarının kesin olmaması, Rusya’nın büyük çaplı tatbikatlar ve bunlarla ilgili şeffaflık ve güven arttırma önlemleri konusundaki yaklaşımından kaynaklanan kaçınılmaz belirsizliği açıklamaktadır. Rusya Uralların batısında yürütülen ve anlaşma uyarınca habercilik ve gözlem şartlarının geçerli olduğu tatbikatlara katılan asker sayısını da aynen burada olduğu gibi sistematik olarak düşük göstererek resmi gözlemci bulundurmaktan kaçınmaktadır. Diğer taraftan, Uralların doğusunda yapılan ve habercilik ve gözlem şartı olmayan tatbikatlarda ise asker sayısını tam olarak ve hatta olduğundan daha fazla olarak bildirmektedir.

Rus askerî liderleri – etkili güven ve güvenlik arttırma önlemlerinin yerine koydukları geçici önlemlere değinerek – VOSTOK 2018’in kayıtlara geçmiş en şeffaf tatbikat olduğunu, NATO-Rusya Konseyi ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nda (AGİT) brifingler verildiğini ve yüzlerce haberci ile 89 yabancı askerî ataşenin Tsugol atış sahasına gözlemci olarak davet edildiklerini ileri sürdüler. Bununla beraber tatbikatın gerçek çapı ile ilgili soru halen cevaplanmamıştır. Bu modelin ışığında NATO Rusya’nın stratejik tatbikatlarının kuvvet intikallerini maskelemek için büyük çaplı maskirovka⁶ denemesini de içerme olasılığını ve bunun operasyonlar açısından ne gibi sonuçları olacağını göz önünde bulundurmalıdır.

Rusya-Çin askerî işbirliği

VOSTOK 2018 aynı zamanda Rusya-Çin askerî işbirliğinde hem askerî hem siyasî sonuçları olan önemli bir adıma işaret etti. Siyasî düzeyde, Çin medyası müşterek tatbikatların “Çin ve Rusya arasındaki kapsamlı stratejik ortaklığı sağlamlaştırmayı” amaçladığını yazdı. Rusya açısından ise Çin’in katılımı, Batı ile arasındaki gerginliklere rağmen Rusya’nın diplomatik veya askerî açıdan izole edilmediğinin gözle görülür kanıtı idi. Rusya ve Çin, aralarındaki orta ilȃ uzun vadede farklılaşabilecek stratejik çıkarlara rağmen, şimdilik potansiyel ortak düşman olarak algıladıkları ABD’ye karşı ortak bir duruş sergilemek arzusundalar; VOSTOK bunun için bir fırsat oldu.

Çin’in katılımının askerî önemini azımsamamak gerekir. Çin 78^inci Kolordudan Chita bölgesine kara, demir ve havayolu vasıtasıyla tahminen 300,000 asker, 900 tank ve askerî vasıta, ve 30 sabit kanatlı uçak ve helikopter gönderdi. Bu sayede Halkın Kurtuluşu Ordusu birlikleri 2016’da komuta yapılarında yapılan reformlardan sonra ilk defa olarak büyük çaplı yabancı tatbikatlara katılma fırsatını elde etti. İlk defa gerçekleşen böyle bir çabanın personel, komuta ve kontrol, ve lojistik ihtiyaçları tugay ve tabur düzeyinde bile çok büyük olabilir; diğer taraftan da askerî işbirliğini daha da geliştirecek somut yetenekler kazandırmıştır.

Çin’in VOSTOK 2018’e katılımı, 2012’den sonra yapılan sekiz müşterek deniz tatbikatında⁷ kazandığı deneyimlere dayanıyordu. Bir kıyaslama yapılacak olursa, NATO-Rusya işbirliği çerçevesinde 1997’de Kurucu Senet’in imzalanmasından beri müşterek karar ve müşterek eylem becerilerinin geliştirilmesi arzusu sık sık dile getirilmişse de, NATO-Rusya operasyon birimleri arasındaki askerî işbirliği hiçbir zaman bu boyuta ulaşamamış ve bu derece düzenli olmamıştır. Buna karşılık Rusya ve Çin çok boyutlu askerî ve askerî-endüstriyel alanlarda işbirliği kurmaktadırlar.

Tatbikatın NATO açısından siyasî-askerî önemi

Tüm bu nedenlerden dolayı VOSTOK tatbikatı coğrafî olarak NATO topraklarından uzakta yapılmış olmasına rağmen, Avrupa-Atlantik alanının güvenlik ve istikrarını ilgilendirir. Rusya’nın gerek programlanmış gerekse habersiz yapılan tüm tatbikatları gibi, VOSTOK da Rusya’nın büyük çapta savaş için yoğun ‘dairesel antrenman’ unsurlarından sadece biridir.

VOSTOK ve diğer tatbikatlarda geliştirilen ve denenen yetenekler NATO’nun doğu kanadında uygulamaya konulabilirler, veya herhangi bir başka stratejik yöne çevrilebilirler. Rusya’nın tatbikatları açık farkla Avrupa’daki en büyük askerî tatbikatlardır ve amaçları, çapları ve sıklıkları – ve de şeffaflıktan uzak olmaları – açısından benzerleri yoktur. Rusya’nın habersiz veya planlı askerî tatbikatlarına 70,000 - 150,000 askerîn katılımı artık ‘yeni normal’in bir parçası olmuştur. Joseph Stalin’in söylediği iddia edildiği gibi, niceliğin kendine has bir niteliği vardır. Bugün modern Rusya’nın nükleer şüphe bulutu altında, ve düşmanın kara, deniz veya hava sahasını işgalini veya bu bölgelerden geçiş yapmasını önleyen “girilemeyen bölge” (A2/AD) yetenekleri ile büyük kuvvetleri sınırlarının herhangi bir noktasında hızla toplayabilme yeteneğine şahit oluyoruz.
Tatbikatlar NATO’nun doğu kanadında öngörülebilirlik ve istikrar açısından ikili bir sorun yaratmaktadır: VOSTOK gibi tatbikatların Rusya kuvvetlerine kazandırdığı harekât yetenekleri, ve 2008’deki Gürcistan ve 2014’deki Ukrayna olaylarından sonra, herhangi büyük kuvvet intikallerinin niteliği ve niyeti konusunda duyulan makul şüphe.

VOSTOK ve diğer büyük çaplı tatbikatlar aynı zamanda Rus Silahlı Kuvvetlerinin uzun süreli harekât kapasitesini gösterdiği gibi bu kapasitenin gelişmesini sağlar. Ukrayna ile düşmanca ilişkilerin başlamasından beş yıl, Suriye operasyonlarının başlamasından ise üç yıl sonra, Rus askerî kuvvetleri her iki harekât alanında faaliyetlerine devam ederken, bir yandan da diğer bölgelerdeki operasyonları sürdürmekte ve hava ve deniz devriye faaliyetleri gibi yeni operasyonlar başlatmaktalar. Bu arada Rusya askerî kuvvetlerini modernleştirmeye devam ediyor, büyük çaplı tatbikatlar programını sürdürüyor, birçok eski Sovyet cumhuriyetinde askerî kuvvet bulunduruyor – ikili anlaşmalarla, veya ülkelerin izni olmadan, veya yasa dışı olarak istila ederek – ve varlığını çevresinin çok ötesine kadar genişletiyor. Bu gelişmeler Rusya’nın askerî operasyonlarını (büyük çaplılar da dâhil) sürdürebilme becerisi konusunda duyulan şüphelerin bir kez daha değerlendirilmesi gerektiğine işaret ediyor.

Bir dönüm noktası olarak VOSTOK ve önümüzdeki yol

VOSTOK 2018’in bitişi ile Rusya’nın yıllık stratejik tatbikatlarının onuncu yılı tamamlanmış oldu. 2018 yılı aynı zamanda Rus silahlı kuvvetlerinde büyük çaplı habersiz tatbikatların yeniden başlamasının da beşinci yılıydı. Bu tatbikat programı Rus Silahlı Kuvvetlerinin savaşma ve kuvvet planlama yeteneklerini önemli ölçüde geliştirdi. Bu yeteneklerin gelişmesi Rusya’nın Batı’ya karşı giriştiği stratejik istikrarsızlık yaratma kampanyasını desteklemekte ve kolaylaştırmaktadır. Bu stratejik ortam NATO Müttefiklerinin hem Rusya ile anlamlı bir diyalog sürdürmeyi hem de NATO’nun caydırıcılık ve savunma pozisyonunu güçlendirmeyi taahhüt etmelerinin nedenlerine ışık tutmaktadır.

Brüksel’deki 2018 NATO Zirvesi’nde Müttefik liderler İttifak’ın caydırıcılık ve savunma duruşunun inanılır, tutarlı, ve dirençli olmasını sürdürmek, ve değişen güvenlik ortamına ayak uydurmaya devam etmesini sağlamak için kendisini uyarlamaya devam ettiğini ifade ettiler. Potansiyel düşmanların duruş ve doktrinlerindeki değişikliklere etkili bir mukabele ve yetenekleri modernize etmek ve geliştirmek amacıyla yaptıkları önemli yatırımlar bu çalışmanın parçalarıdır. Müttefikler, hazırlık düzeylerini yükseltmenin, takviye yeteneğini geliştirmenin ve ayrıca düzenli tatbikatları arttırarak İttifak’ın politik ve askerî mukabelesini hızlandırmanın son derece önemli olduğunu belirttiler. Rusya’nın stratejik tatbikatlarının sonuçlarına bir bütün olarak bakıldığında, gerek bu konularda gerekse NATO’nun süregelen uyarlanmasının tüm diğer boyutları üzerinde sürekli ilerleme kaydetmenin ne kadar kritik olduğu görülmektedir.

div class="footnote-separator">