Bezpieczeństwo wiedzy - wnioski dla NATO

W kontekście prac badawczo-rozwojowych nad wysoce zaawansowaną technologią, bezpieczeństwo wiedzy jest kluczowe dla zdolności NATO do odstraszania i obrony oraz ochrony pomyślności jego państw członkowskich. Przeciwdziałanie zagrożeniom hybrydowym, które wymierzone są w krytyczne technologie bezpieczeństwa narodowego, wymaga wysiłków całego społeczeństwa podejmowanych przez sektor publiczny, firmy prywatne, społeczeństwo obywatelskie i osoby prywatne, dostosowujące swoje zasady i standardy do znaczącego zaangażowania w tę kwestię. Realizacja takiego podejścia jest utrudniona przez rozbieżne postrzeganie zagrożeń oraz interesy i poziomy świadomości zaangażowanych stron (cywilnych i wojskowych, prywatnych i publicznych). Aby opracować odpowiednio dostosowane reakcje całego społeczeństwa, NATO musi zrozumieć, jakie przeciwstawne imperatywy motywują poszczególnych interesariuszy i jak można wznieść się ponad te podziały.

Niniejszy artykuł analizuje kontrastujące ze sobą perspektywy chińsko-holenderskiego projektu badawczego dotyczącego sztucznej inteligencji (AI) o nazwie DREAMS Lab i oferuje innowacyjne ramy analityczne pozwalające zidentyfikować i zrozumieć te różne perspektywy i interesy, określane jako podejście asamblażowe. Asamblaż jest pojęciem, które pojawiło się w międzynarodowej teorii społecznej jako alternatywa dla bardziej tradycyjnych pojęć, takich jak „państwo", „sojusz" czy „sieć współpracy", w celu badania wyłaniających się i płynnych formacji społeczno-materialnych we współczesnych społeczeństwach. Podejście asamblażowe jest tu wykorzystane do analizy tego, jak grupa heterogenicznych podmiotów połączyła się i zaangażowała się w projekt DREAMS Lab, pomimo ich odmiennego postrzegania i czasami, sprzecznych interesów. Podobnie, podejście asamblażowe może pomóc NATO i jego sojusznikom rozpoznać i odpowiedzieć na hybrydowe zagrożenia w domenie wiedzy i poza nią.

Chociaż „wojna hybrydowa" jest wciąż spornym tematem debat akademickich i politycznych, skuteczne reagowanie na zagrożenia hybrydowe stało się najwyższym priorytetem dla NATO i jego członków. Wrogie państwa coraz częściej stosują kombinacje taktyk hybrydowych, aby realizować swoje strategiczne interesy, często po to, aby pozostać poniżej progu konfliktu zbrojnego. W związku z tym, zagrożenia hybrydowe uważa się za pilne, wielopoziomowe wyzwanie, które mieści się w „szarej strefie" między wojną a pokojem. Przykłady zagrożeń hybrydowych obejmują dezinformację, ingerencję polityczną, wojnę cybernetyczną i kradzież technologii.

W sferze gospodarczej zagrożenia hybrydowe stanowią wyzwanie dla bezpieczeństwa energetycznego, infrastruktury krytycznej, bezpośrednich inwestycji zagranicznych i badań nad wysoce zaawansowanymi technologiami. Takie wyzwania mogą nie mieć bezpośrednich implikacji militarnych, ale nadal mają istotne znaczenie dla odporności Sojuszu i jego członków. W Deklaracji ze szczytu w Madrycie w 2022 roku wyraźnie wspomniano o bezpieczeństwie energetycznym oraz odporności na zagrożenia cybernetyczne i hybrydowe, natomiast w art. 2 Traktatu Północnoatlantyckiego wezwano do „współpracy gospodarczej" w kwestiach bezpieczeństwa narodowego, takich jak wyżej wymienione wyzwania.

Temat ten jest niezwykle ważny także w świetle Strategii Sztucznej Inteligencji dla NATO, przyjętej przez ministrów obrony państw natowskich w październiku 2021 roku, w której podkreślono międzynarodowe zagrożenia dla bezpieczeństwa w dziedzinie sztucznej inteligencji. Zrozumienie zakresu pojęciowego terminu „bezpieczeństwo wiedzy” oraz tego, jak może się ono przyczynić do osiągnięcia odporności na zagrożenia hybrydowe ma zatem szczególne znaczenie dla NATO.

Aby zobrazować wyzwania związane z reagowaniem na hybrydowe zagrożenia w domenie wiedzy czerpiemy z empirycznych badań terenowych przeprowadzonych w 2021 roku w ramach chińsko-holenderskiego projektu badawczego dotyczącego AI o nazwie DREAMS Lab. DREAMS Lab to projekt współpracy prowadzony przez Uniwersytet Amsterdamski (UvA) i Wolny Uniwersytet Amsterdamski (VU). Projekt jest finansowany przez chińską firmę telekomunikacyjną Huawei, która zainwestuje w niego łącznie 3,5 mln euro w ciągu czterech lat. Celem projektu jest zbadanie wykorzystania AI do optymalizacji wyszukiwarek internetowych. Huawei jest zainteresowany optymalizacją technologii wyszukiwarki, ponieważ ma zakaz korzystania z takich aplikacji jak Google Search.

Projekty, takie jak DREAMS Lab oferują szereg korzyści dla europejskich instytucji badawczych, w tym dostęp do talentów, finansowania i wiedzy specjalistycznej w kluczowych obszarach technologicznych. Jednak pomimo tych korzyści, europejskie rządy, politycy, ośrodki analityczne i dziennikarze coraz częściej postrzegają współpracę z chińskimi partnerami badawczymi jako ryzykowną w kontekście trwających napięć i rywalizacji geopolitycznej.

Oczekuje się, że rozwój i wykorzystanie zaawansowanych technologii, takich jak AI, będzie miało duży wpływ zarówno w sferze gospodarczej, jak i wojskowej. Dostęp do AI jest zatem uważany za kluczowy dla dobrobytu gospodarczego i bezpieczeństwa narodowego danego kraju. Chiny, motywowane ambicją stania się światowym liderem w kluczowych obszarach technologicznych, w tym w zakresie AI, są często podejrzewane o wykorzystywanie międzynarodowej współpracy badawczej w celu uzyskania dostępu do potrzebnej im wiedzy. Z tego powodu ośrodki analityczne ostrzegają przed niepożądanym transferem wiedzy, kradzieżą własności intelektualnej, wyciekiem danych, naruszeniem wolności akademickiej i dylematami etycznymi (zob. na przykład raporty opublikowane przez Leiden Asia Centre oraz Haskie Centrum Studiów Strategicznych).

Obawy te skłoniły Niderlandy, ale także takie kraje jak Wielka Brytania, Niemcy i Szwecja, do podjęcia środków zapobiegawczych. Wspomniane środki obejmują podnoszenie świadomości wśród pracowników, przeprowadzanie badania due diligence, zapewnienie zgodności z przepisami dotyczącymi podwójnego zastosowania oraz inwestowanie w bezpieczeństwo informacji. Jak się okaże, przypadek DREAMS Lab oferuje istotne dla NATO spostrzeżenia dotyczące charakteru zagrożeń hybrydowych w domenie wiedzy i może pomóc w zachęceniu państw członkowskich do podjęcia odpowiednich środków zwiększających bezpieczeństwo wiedzy.

Kiedy dziennikarz z Dutch Financial Daily przedstawił pierwsze doniesienia o projekcie DREAMS Lab, rozpoczęła się ostra debata wśród decydentów i naukowców. Artykuły kwestionowały decyzję Uniwersytetu Amsterdamskiego (UvA) i Vrije Universiteit (Wolnego Uniwersytetu w Amsterdamie - VU) o współpracy z Huawei w świetle obaw o szpiegostwo państwowe i kradzież danych ułatwioną przez Huawei jako dostawcę 5G. Chociaż projekt DREAMS Lab nie miał nic wspólnego z 5G, politycy chcieli wiedzieć, dlaczego holenderski rząd wydał zgodę na projekt. Rząd wyjaśnił, że ministerstwa gospodarki i edukacji oraz służby bezpieczeństwa jedynie poinformowały UvA i VU o możliwych zagrożeniach, i że nie udzieliły formalnej zgody, ponieważ nie są do tego upoważnione.

Wśród uczonych debata skupiła się na etyce współpracy z Huawei. Chińska firma telekomunikacyjna została oskarżona o współudział w prześladowaniach Ujgurów (muzułmańskiej mniejszości etnicznej zamieszkującej Sinciang - Turkiestan Wschodni) przez chiński rząd. W październiku 2020 roku, zespół holenderskich naukowców i uczonych wysłał list otwarty wzywający UvA i VU do ponownego przemyślenia projektu ze względów etycznych, ponieważ współpraca z Huawei mogłaby być interpretowana jako symboliczne usprawiedliwienie działań i etyki firmy.

Debata w środowisku politycznym i akademickim nie doprowadziła do zakończenia projektu DREAMS Lab, ale sprawiła, że „bezpieczeństwo wiedzy" zajęło wysokie miejsce w holenderskiej agendzie politycznej. Bezpieczeństwo wiedzy to termin używany przez rząd holenderski (i coraz częściej przez uniwersytety) w odniesieniu do ryzyka związanego ze współpracą z partnerami badawczymi z krajów takich jak Chiny, ale także Iran i Rosja. Po incydencie z DREAMS Lab, zespół ministerstw, uniwersytetów i krajowych organizacji badawczych rozpoczął pracę (wspólnie i oddzielnie) nad praktycznymi wytycznymi, które mają pomóc instytucjom badawczym w ocenie zagrożeń bezpieczeństwa i etycznych implikacji międzynarodowej współpracy badawczej. Jednym z podstawowych celów tych środków bezpieczeństwa wiedzy jest zapewnienie wzajemnej wymiany wiedzy i doświadczeń oraz zapobieganie niepożądanemu transferowi wrażliwej wiedzy lub technologii.

21 lipca 2021 roku Stowarzyszenie Uniwersytetów Holenderskich (VSNU) opublikowało powstały w ten sposób ramowy program Framework Knowledge Security Universities. Program ten obejmował nie tylko analizę ryzyka i wytyczne, ale oferował również sześć konkretnych instrumentów promowania bezpieczeństwa wiedzy i zapobiegania nadużyciom, takich jak krajowa sieć zespołów doradczych, lista kontrolna dla współpracy międzynarodowej, rejestr ryzyka i incydentów, sesje szkoleniowe i kampanie uświadamiające.

Wykorzystując podejście asamblażowe, z odpowiedzi na projekt DREAMS Lab wyciągnięto trzy kluczowe wnioski.

Po pierwsze, przedstawienie DREAMS Lab jako zagrożenia zarówno dla bezpieczeństwa, jak i dla praw człowieka, pomogło ujednolicić interesy stron projektu asamblażowego. Podczas gdy rozpoznanie zagrożenia dla bezpieczeństwa znalazło oddźwięk w agencjach rządowych zajmujących się bezpieczeństwem narodowym, naukowcy byli bardziej zaniepokojeni współudziałem Huawei w łamaniu praw człowieka. Jednak te dwa sposoby postrzegania zagrożeń nie wykluczały się wzajemnie, lecz wzmacniały. Obawy dotyczące skutków niepożądanego transferu wiedzy dla holenderskiej społeczności innowacyjnej i badawczej pojawiły się w ministerstwie spraw gospodarczych i zmian klimatu oraz w ministerstwie edukacji, kultury i nauki, a także w organizacjach sektorowych, takich jak wspomniane wcześniej Stowarzyszenie Uniwersytetów Holenderskich (VSNU).

Po drugie, polityka i praktyka w zakresie bezpieczeństwa wiedzy pomogły uwzględnić obawy różnych podmiotów i umożliwić przeciwdziałanie temu zagrożeniu. Po debacie na temat DREAMS Lab minister edukacji, sekretarz stanu ds. gospodarczych oraz minister sprawiedliwości i bezpieczeństwa wystosowali list do parlamentu, w którym odnieśli się do różnych rodzajów ryzyka związanych z międzynarodową współpracą badawczą z krajami budzącymi obawy i wyjaśnili, w jaki sposób ryzyko to stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa wiedzy. Ministrowie i sekretarz stanu określili szereg środków zaradczych, w tym opracowanie i wdrożenie wytycznych, których efektem jest wspomniany program ramowy.

Po trzecie, projekt DREAMS Lab skonfrontował ministerstwa i uniwersytety z kwestiami odpowiedzialności, autonomii, ideologicznych dylematów i zewnętrznych zależności. Określenie, kto jest odpowiedzialny za bezpieczeństwo wiedzy i jak powinny być regulowane międzynarodowe badania nie tylko postawiło praktyczne pytania o zdolności i świadomość, ale także uwypukliło ideologiczne kwestie dotyczące zakresu zaangażowania rządu, przy jednoczesnym zabezpieczeniu wolności akademickiej. Ponadto, zarówno rząd, jak i instytucje akademickie były ograniczone w swoich reakcjach przez zewnętrzne zależności. Na przykład, konkurencyjna pozycja holenderskich badań naukowych zależy od współpracy międzynarodowej, zwłaszcza z Chinami, które są kluczowym partnerem badawczym Holandii poza Europą (zob. raport dotyczący zakresu współpracy chińsko-holenderskiej). W związku z tym, zamiast zakazu wszelkiej współpracy z Chinami, podejście asamblażowe faworyzuje zindywidualizowane podejście dostosowane do poszczególnych przypadków.

Reagowanie na przypadki takie, jak DREAMS Lab wymaga dokładnej analizy i rozważenia różnych punktów widzenia, interesów i zależności zaangażowanych podmiotów, a także ścisłej współpracy między rządami i całym społeczeństwem. Wiąże się to również z koniecznością rozważenia interesów bezpieczeństwa w kontekście interesów gospodarczych i naukowych oraz wartości demokratycznych, takich jak wolność akademicka.

Chociaż nie twierdzimy, że NATO powinno bezpośrednio angażować się w reagowanie na projekty takie, jak DREAMS Lab, trzy zalecenia dla Sojuszu w naturalny sposób wynikają z tego studium przypadku.

Po pierwsze, złożone wyzwania, takie jak zagrożenia hybrydowe w domenie wiedzy, a szerzej w domenie gospodarczej, wymagają dogłębnego zrozumienia ich wielowarstwowej i wielowektorowej natury. W szczególności NATO musi więcej inwestować w badania z zakresu nauk społecznych, aby zrozumieć naturę tego wyzwania i sformułować skuteczne sposoby reagowania. Nie wystarczy rozpoznać te wyzwania z czysto technicznej lub wojskowo-strategicznej perspektywy; należy przyjąć szerszy punkt widzenia. Podejście asamblażowe zastosowane do badania przypadku DREAMS Lab może być zastosowane do badania podobnych zagrożeń dla bezpieczeństwa, aby pomóc we wskazaniu różnych podmiotów, technologii, interesów i perspektyw w celu uzyskania bardziej dostosowanych odpowiedzi.

Po drugie, w oparciu o wspomniane badania NATO powinno inwestować w podnoszenie świadomości na temat tego, jak wiedza i technologie mogą przemieszczać się przez granice i z jakim skutkiem. Jednocześnie powinno zachęcać członków do przyjęcia podejścia zniuansowanego i dostosowanego do potrzeb oraz do wzmacniania współpracy między podmiotami wojskowymi i cywilnymi, na szczeblu rządowym i poza nim, aby sprostać wspólnym wyzwaniom. Artykuły 2 i 3 traktatu założycielskiego NATO tworzą podstawę i ramy dla Sojuszu w tym zakresie. Ponieważ jednak wymaga to podejścia obejmującego całe społeczeństwo, NATO musi zrozumieć i uwzględnić perspektywy i interesy wszystkich zainteresowanych stron. W tych formach współpracy Sojusz może przyjąć role promotora i animatora kluczowych wytycznych dotyczących polityki i wdrażania, podczas gdy samo wdrażanie na poziomie krajowym leży w gestii poszczególnych państw członkowskich.

Po trzecie i ostatnie, aby skutecznie reagować na zagrożenia hybrydowe w domenach cywilnych, a nie tylko w domenie wiedzy, zainteresowane strony muszą zważyć sprzeczne interesy i zająć się kwestiami politycznymi. NATO musi w przejrzysty sposób uwzględnić nie tylko interesy bezpieczeństwa i gospodarcze, ale także podstawowe wolności, które definiują to, co reprezentuje Sojusz. Takie wnioski dotyczą również polityki mającej na celu przeciwdziałanie dezinformacji.

Zastosowanie podejścia asamblażowego w przypadku DREAMS Lab dało empiryczny przykład tego, jak może wyglądać reagowanie na hybrydowe zagrożenia w sferze cywilnej. Pokazało również konieczność rzetelnego radzenia sobie z wielowymiarową dynamiką pracy z heterogenicznymi podmiotami, które współdziałają ze sobą w ramach międzynarodowej współpracy akademickiej.

To drugi artykuł z mini-serii poświęconej „szarej strefie", która skupia się na zagrożeniach hybrydowych, bezpieczeństwie wiedzy i obronie.

• Hybrid Warfare – New Threats, Complexity, and ‘Trust’ as the Antidote