Osoby z niesprawnościami są jednymi z tych, które najdotkliwiej odczuwają skutki konfliktu. Po pierwsze, konflikty niszczą wszelkie istniejące tam systemy wsparcia. Szczęśliwcy mogą uciekać – jednak wielu niepełnosprawnych ze względu na swoje uwarunkowania musi pozostać w strefie konfliktu po ewakuacji pozostałych osób, a przez to stają się jeszcze bardziej bezbronni.
Panujący w wielu państwach zwyczaj skupiania osób z niepełnosprawnościami w placówkach naraża je na jeszcze większe niebezpieczeństwo, co komplikuje zadania ochrony cywilnej. Historia obfituje w przykłady takie jak masakra osób cywilnych z niepełnosprawnościami w szpitalu psychiatrycznym podczas ludobójstwa w Rwandzie, a wcześniej nazistowska Akcja T-4 polegająca na eksterminacji niepełnosprawnych dorosłych i dzieci umieszczonych w placówkach i szpitalach. W rzeczywistości skupiska ludzi – szpitale psychiatryczne, sierocińce, domy opieki społecznej i inne placówki – mogą skłaniać niektórych uczestników walk do wykorzystania osób z niepełnosprawnościami w charakterze „ludzkich tarcz”.
Niepełnosprawny mężczyzna ucieka przez starciami pomiędzy wojskami irackimi i bojownikami Państwa Islamskiego w Mosulu (Irak) – 18 listopada 2016 r. © REUTERS
Osoby z niepełnosprawnościami fizycznymi, sensorycznymi, a także intelektualnymi i psychospołecznymi napotykają także na bariery utrudniające im ucieczkę i przetrwanie konfliktu zbrojnego. Kobiety z niepełnosprawnościami, już w czasie pokoju nieproporcjonalnie narażone na przemoc seksualną, w niebezpiecznym czasie wojny są jeszcze bardziej zagrożone przemocą. Poza tym oczywiście współwystępowanie niepełnosprawności i innych cech, takich jak rasa, religia, grupa społeczna lub wiek, w jeszcze większym stopniu potęgują wyzwania podczas konfliktów zbrojnych.
Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych
W ostatnich latach dużo badań i wysiłków przeznaczono na ochronę osób cywilnych podczas konfliktów zbrojnych – i uczyniono słusznie. Mimo to, istnieje ogromna luka we współczesnym myśleniu o ochronie cywilów, jako że niewiele uwagi poświęcono przełożeniu ogólników o ochronie ludności cywilnej na ochronę osób z niepełnosprawnościami. Z czysto prawnego punktu widzenia jest to luka, której dłużej nie sposób utrzymać. Konwencja NZ o prawach osób niepełnosprawnych (Konwencja) przyjęta w 2006 roku została już niemal powszechnie ratyfikowana.
Konwencja NZ o prawach osób niepełnosprawnych została przedstawiona, jako znacząca “zmiana paradygmatu” w sposobie myślenia o niepełnosprawności na świecie. Wymaga od Państw Stron określenia i usunięcia barier w społeczeństwie dla osób z niepełnosprawnościami oraz ujednolicenia społecznego i ekonomicznego wsparcia ułatwiającego udostępnianie równych szans. Wymaga, by Państwa poważnie traktowały osobowość niepełnosprawnych, a zwłaszcza ich prawo do podejmowania decyzji o własnym życiu. Poza tym, co jest raczej unikalne, Konwencja zawiera także artykuł odnoszący się do ich praw „w sytuacjach zagrożenia i w sytuacjach wymagających pomocy humanitarnej”( http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20120001169).
Przepis ten – artykuł 11 - jest pomostem pomiędzy tradycyjnymi obszarami ochrony osób cywilnych w międzynarodowym prawie humanitarnym, a nowym obszarem praw człowieka osób z niepełnosprawnościami. Wzywa do poszerzenia tradycyjnych przepisów o ochronie ludności cywilnej tak, aby objąć nimi osoby z niepełnosprawnościami oraz w szczególny sposób odnieść się do ochrony ich potrzeb:
Mówi on:
“Pańtwa Strony podejmą, zgodnie ze swoimi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego, w tym międzynarodowego prawa humanitarnego i międzynarodowego prawa praw człowieka, wszelkie niezbędne środki w celu zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych w sytuacjach zagrożenia, w tym w trakcie konfliktu zbrojnego, w sytuacjach wymagających pomocy humanitarnej oraz w przypadku klęsk żywiołowych.[/I]” (ibidem)
Konieczność takiej ochrony jest podkreślona w preambule Konwencji, która stwierdza, że „w celu zapewnienia pełnej ochrony osób niepełnosprawnych, w szczególności podczas konfliktów zbrojnych i obcej okupacji, konieczne jest (…) przestrzeganie odpowiednich dokumentów dotyczących praw człowieka” (ibid.)
Syryjczyk wchodzi na terytorium Turcji przez przejście graniczne w tureckim Cilvegozu znajdujące się naprzeciw syryjskiego cywilnego punktu granicznego Bab al-Hawa w Reyhanli, w prowincji Hatay – 13 września 2013 r. © REUTERS
Artykuł 11 wymaga, żeby wszystkie działania były podejmowane zgodnie z dotychczasowymi zobowiązaniami Państw Stron wynikającymi z prawa międzynarodowego, w tym zarówno, międzynarodowego prawa humanitarnego, jak i międzynarodowego prawa praw człowieka. W pewnym sensie wzywa do wprowadzenia bardziej znaczącej zbieżności pomiędzy tymi dwoma obszarami przepisów międzynarodowych. W szczególności skupia się na ochronie bezpieczeństwa osób z niepełnosprawnościami podczas „konfliktów zbrojnych”, apelując do Państw o wykroczenie poza proste wskazanie ich na ogólnej liście zagrożonych osób wymagających ochrony. Nie wszystko w tej Konwencji odnosi się do tej kwestii. Zatem artykuł 11 działa jako filtr uwypuklający odpowiednie normy ochrony ludności cywilnej. Niektóre ważne w tym kontekście przepisy są podkreślone poniżej.
Kluczowe przepisy
Wyznaczanie celu i zasady interwencji
Wiedza o tym, gdzie żyją osoby z niepełnosprawnościami, jak zazwyczaj się przemieszczają i reagują, a także na czym polega ich przynależność do grup ryzyka, musi być uwzględniona w regułach dotyczących wyznaczania celów i zasadach interwencji. To wydaje się logicznie wypływać z prawa do życia (artykuł 10) oraz ochrony integralności fizycznej i psychicznej (artykuł 17). Dbałość o równouprawnienie płci (artykuł 5) również musi być brana pod uwagę we wszelkich analizach uwzględniających niepełnosprawność.
Pomoc humanitarna
Międzynarodowe prawo humanitarne wymaga, aby osobom cywilnym w czasie konfliktu zbrojnego zapewniona została pomoc i opieka. Dostępność pomocy humanitarnej należy ułatwić tam, gdzie ludność nie ma wystarczającego zaopatrzenia w żywność, wodę i środki medyczne. W wielu przypadkach osoby z niepełnosprawnościami znajdują się w grupie osób w społeczności, do których dostęp jest szczególnie utrudniony i które potrzebują pomocy ze względu na izolację, ograniczoną mobilność oraz bariery w zakresie komunikowania i dostępu do informacji.
Konwencja uwypukla obowiązek zapewnienia tych środków ochrony osobom niepełnosprawnym, nakładając zobowiązania między innymi dotyczące rehabilitacji oraz dostarczenia urządzeń i technologii wspomagających oraz dostępu do informacji (artykuły 19, 26 i 21). Artykuły te precyzują wyjątkowe znaczenie dostępności pomocy humanitarnej w kontekście niepełnosprawności.
Ewakuacja
Ewakuacja osób z niepełnosprawnościami w wysoce niebezpiecznych sytuacjach jest w najlepszym przypadku trudna. Ograniczenia w zakresie mobilności zakłóca standardowe założenia dotyczące szlaków ewakuacyjnych oraz tempa przemieszczania się. Niedostępne szlaki w praktyce uniemożliwiają ewakuację o własnych siłach. Pomocnicy sami są narażeni na duże niebezpieczeństwo ze względu na ograniczoną szybkość. Niepełnosprawności sensoryczne, jak ślepota, oznaczają niemożliwość przeczytania obwieszczeń doradzających cywilom w zakresie szlaków ewakuacji. Ostrzeżenia przekazywane drogą dźwiękową są często bezużyteczne dla osób niesłyszących. Niepełnosprawność intelektualna z dużym prawdopodobieństwem będzie oznaczać, że powaga standardowych ostrzeżeń może nie być w pełni wychwycona i zrozumiana. Fizyczna niesprawność prawdopodobnie sprawi, iż pomimo zrozumienia ostrzeżeń, takie osoby mogą nie mieć możliwości przemieszczenia się do bezpiecznych stref, ponieważ może brakować środków transportu.
Bezpieczeństwo zależy od skutecznego komunikowania, co obejmuje uwzględnienie potrzeb osób niesłyszących oraz innych osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi.
Zdjęcie użyczone przez Janet E. Lord
Nie ma przeszkód niemożliwych do pokonania – ale wszystkie one należy celowo przeanalizować przed podjęciem interwencji. Artykuł 5 (Równość i niedyskryminacja – nakładająca obowiązek skutecznej ochrony, a także „przyśpieszenia osiągnięcia lub zagwarantowania” świadczonej ochrony), artykuł 9 (Dostępność) oraz artykuł 21 (Wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji) wskazują i doradzają, jak należy uwzględnić potrzeby osób z niepełnosprawnościami w tym zakresie.
Bezpośrednie dalsze kroki
Bez wątpienia, specyficzne uwarunkowania zdrowotne oraz inne potrzeby osób z niepełnosprawnościami nie ustępują po udanym przemieszczeniu ich poza strefę konfliktu. Nie oznacza to, iż w większości osoby z niepełnosprawnościami są chore, ale mogą one mieć utrzymujące się nadal potrzeby związane z powrotem do zdrowia i rehabilitacją, i jeśli potrzeby te nie zostaną zaspokojone, będzie to prowadzić do pogorszenia ich stanu. Co więcej, dostępność zakwaterowania, wody i urządzeń sanitarnych jest podstawą jakości życia i niezaspokojona może stwarzać zagrożenia dla zdrowia osób niepełnosprawnych. Niezbędne jest, żeby reagowanie w sytuacjach kryzysowych, zarówno natychmiastowe, jak i długoterminowe, nie prowadziło do (ponownego) zamykania osób niepełnosprawnych w specjalistycznych placówkach, zwłaszcza w przypadku dzieci.
Normy Konwencji wyznaczają sposoby odpowiedzialnego planowania z uwzględnieniem przestrzegania praw człowieka na późniejszym etapie, gdy zagrożone społeczności będą brać udział w procesie rozwoju i (od)budowy. Wszystko to polega na realizacji artykułu 26 (Rehabilitacja), artykułu 25 (Zdrowie) oraz artykułu 28 (Odpowiednie warunki życia i ochrona socjalna). Wszyscy uciekający przed konfliktem w naturalny sposób będą dążyć do ustabilizowania swojego życia oraz umożliwienia sobie ponownego podjęcia ról życiowych w zależności od warunków lokalnych.
Działać na rzecz bardziej ukierunkowanego dialogu
Oczywiste jest, że Konwencja otworzyła drogę do znacznie bardziej świadomego dialogu o znaczeniu i stosowaniu ogólnych przepisów Konwencji w specyficznym kontekście kryzysów humanitarnych. W maju 2016 roku podczas Światowego Szczytu Humanitarnego w Stambule przyjęto Kartę o objęciu osób niepełnosprawnych działaniami humanitarnymi. Powołanie Grupy Zadaniowej ds. Uwzględniania Niepełnosprawności w Działaniach Humanitarnych w ramach Międzyrządowego Komitetu Stałego ONZ dodatkowo wskazuje na intencję włączenia problemów niepełnosprawności do tego obszaru. Posunięcia te wskazują na konieczność podniesienia poziomu merytorycznego tego nowego dialogu, zwłaszcza w odniesieniu do ochrony ludności cywilnej, aby starać się lepiej uwzględnić potrzeby osób z niepełnosprawnościami w planowaniu i przeprowadzaniu operacji.
Fizyczny brak dostępu często poważnie utrudnia działania ewakuacyjne. Konieczne jest także zaspokajanie potrzeb w zakresie dostępu do zakwaterowania, wody i urządzeń sanitarnych już po przemieszczeniu osób z niepełnosprawnościami poza strefy konfliktu.
Zdjęcie użyczone przez Janet E. Lord
Podczas szczytu NATO w Warszawie w lipcu 2016 roku przywódcy Sojuszu przyjęli Politykę ochrony ludności cywilnej. Uznaje ona, że konieczne jest stosowanie „wszelkich dostępnych środków w celu uniknięcia, ograniczania i łagodzenia szkód wyrządzanych osobom cywilnym”, a „na etapie planowania NATO powinno uwzględniać grupy najbardziej narażone na przemoc w warunkach lokalnych.” Co więcej, prawie wszystkie państwa członkowskie NATO ratyfikowały Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, a zatem są indywidualnie związane krajową wersją jej przepisów.
Zapewnienie właściwej ochrony osobom niepełnosprawnym w warunkach kryzysów humanitarnych wymaga dobrze zintegrowanej i wdrażanej polityki nastawionej na inspirowanie rozwiązań uzależnionych od miejscowych warunków. Przyznanie przez Konwencję, iż osoby z niepełnosprawnościami wymagają szczególnego uwzględnienia w międzynarodowym prawie humanitarnym toruje drogę do ponownego rozważenia szczególnego doświadczania konfliktu zbrojnego przez mężczyzn, kobiety i dzieci z niepełnosprawnościami. NATO i jego poszczególni członkowie mają do odegrania ważną rolę w realizacji tych ważnych działań.