Reforma sądownictwa w Afganistanie: w interesie każdego z osobna

Stan, w jakim obecnie znajduje się Afganistan częściowo wynika ze sposobu, w jaki ten kraj został potraktowany przez społeczność międzynarodową. Po wycofaniu się Związku Radzieckiego, a następnie po tym, jak kraj ten został opuszczony przez USA, Arabię Saudyjską i Pakistan, Afganistan stał się niezwykle niestabilny i biedny. Z względu na ostatnie nasilenie się ekstremistycznego islamizmu oraz ataki terrorystyczne na USA, Afganistan jest osią, wokół której obracają się stosunki międzynarodowe. W interesie całego świata jest odbudowa Afganistanu, długoterminowy rozwój oraz unikanie eskalacji konfliktu.

Obecne zaangażowanie społeczności międzynarodowej w rozwój Afganistanu jest odzwierciedlone przez stałe wysiłki NATO ISAF (Międzynarodowych Sił Wspierających Bezpieczeństwo), Misji Pomocowej ONZ w Afganistanie (UNAMA), państw Grupy G8 oraz deklaracje pomocy finansowej ze strony międzynarodowych organizacji i udział setek organizacji pozarządowych.

Jednak trwające nadal zagrożenia ze strony rozwijającej się w szalonym tempie gospodarki opartej na produkcji narkotyków oraz ze strony przestępczości i ataków walczących ze sobą ugrupowań militarystycznych sprawiają, że odbudowa Afganistanu w postaci bezpiecznego i stabilnego Państwa jest ogromnym wyzwaniem.

Wysoki poziom korupcji, przestępczości i niepokojów społecznych są przejawami strukturalnych, głębokich korzeni konfliktu. Niesprawność rządu, brak praworządności oraz brak przestrzegania podstawowych praw, to tylko kilka zagadnień, z którymi trzeba się zmierzyć, aby uniknąć eskalacji konfliktu i niepokojów. Rząd Afganistanu oraz społeczność międzynarodowa koncentrują się na tych dogłębnych przyczynach, ale afgańskie struktury rządu nadal są we wczesnych stadiach rozwoju i nie są w stanie opanować bezładu politycznego. Brakuje ludzi, którzy mogliby wprawiać w ruch reformy demokratyczne, a pewne miejscowe tradycje powodują szeroko rozpowszechnioną marginalizację ze względu na płeć, status społeczny i przynależność etniczną. Jednym z ostatnich przykładów jest propozycja prawa, które zalegalizowałoby gwałt małżeński.

Rząd Afganistanu przedstawił strategię przezwyciężania dogłębnych przyczyn niestabilności - Narodową Strategię Rozwoju Afganistanu (ANDS). Opiera się ona na celach milenijnych ONZ i służy jako dokument strategii ograniczania ubóstwa.

Strategia ANDS jest podzielona na trzy filary działań:

• bezpieczeństwo


• zarządzanie, praworządność i prawa człowieka


• rozwój gospodarczy i społeczny

Pomaga to skategoryzować potrzeby rozwojowe, a także pomaga ministrom, darczyńcom oraz organizacjom międzynarodowym i pozarządowym oraz społeczeństwu cywilnemu w Afganistanie określić obszary działań i współpracy.

Reforma sądownictwa, która jest częścią drugiego filara rozpoczęła się od szkolenia na potrzeby afgańskiego sądownictwa oraz od kodyfikacji prawa. W tym obszarze widać znaczący postęp, jeśli chodzi o liczebność przeszkolonego personelu oraz sklasyfikowanych przepisów.

Niestety działania darczyńców nigdy nie zostały zharmonizowane z działaniami afgańskich instytucji prawnych, co odbiera Afgańczykom poczucie decydowania o swoich sprawach. Konsultacje z rządem afgańskim były niedostateczne i mało uwagi poświęcano celom i priorytetom rządu.

Kolejnym źródłem niepokoju jest kwestia, czy wysiłki związane ze szkoleniem mogą wypracować pilnie wyczekiwany system sprawiedliwości. Powszechna korupcja w systemie sprawiedliwości hamuje poprawne egzekwowanie prawa, pozwalając bogatym baronom narkotykowym i wpływowym rebeliantom zachowywać bezkarność. Rząd afgański podjął kroki przeciw temu wydając przepisy zwalczające korupcję, ale zapewne bardzo trudno spodziewać się zmian w bliskiej przyszłości. Pewne efekty mogą być widoczne, gdy afgańska gospodarka wzmocni się w wystarczającym stopniu, aby zapewnić konkurencyjne pensje oficerom policji i pracownikom sądownictwa. Policjant przeprowadzający patrole zarabia około 5 tysięcy afganów
(100 dolarów) miesięcznie, gdy średnie zarobki Afgańczyka to około 40 dolarów miesięcznie. Jednak afgańska rodzina może spokojnie zarobić około 600 dolarów miesięcznie na uprawie maku.

Wobec braku funkcjonalnego oficjalnego systemu sądownictwa, Afgańczycy polegają na bardziej tradycyjnej, nieformalnej praktyce wymiaru sprawiedliwości. Porozumienie z Bonn uznaje istnienie takiej praktyki, ale precyzuje, że ten system nie może być stosowany niespójnie z przepisami konstytucji Afganistanu oraz normami prawa międzynarodowego.

Większość sporów rozstrzyganych przez dżirgi – przedstawicieli wybranych w okolicznych wioskach – to sprawy cywilne, kilka dotyczy sporów rodzinnych i spraw kryminalnych, a rozstrzygane są one z wykorzystaniem zarówno miejscowych zwyczajów, jak i szariatu jako źródeł prawa. Środki służące egzekwowaniu obejmują zarówno presję społeczna, jak i przekazywanie spraw cywilnym organom porządkowym. Afgańczycy cenią sobie obecne w tym systemie pojęcie “sprawiedliwości” i wolą korzystać w pomocy takiego nieformalnego systemu, ponieważ formalny system firmowany przez rząd jest postrzegany jako w dużej mierze przeżarty korupcją.

Do negatywnych stron nieformalnego systemu należy fakt, że nie wymaga on przestrzegania zasady stare decisis[która zobowiązuje sędziów do wzorowania się na precedensach ustanowionych we wcześniejszych sprawach] ani publikowania decyzji. Dlatego też Afgańczycy mają poczucie arbitralności i niespójności. Są również rozmaite uderzające różnice w stosunku do większości zachodnich systemów proceduralnych, na przykład zeznanie złożone przez kobietę jest uważane za mniej wiarygodne.

Nieformalne praktyki wymiaru sprawiedliwości mają zadziwiający wpływ na życie poszczególnych ludzi i społeczności. Chociaż nie spełniają one międzynarodowych standardów w dziedzinie praw człowieka, likwidacja tego systemu byłaby błędem. W krajach dopiero wychodzących z konfliktów, gdzie formalne mechanizmy zanikły lub przestały funkcjonować, ich miejsce zajęły nieformalne systemy i często odgrywają one kluczową rolę w przywracaniu jakiegoś stopnia praworządności. Systemy te mają do odegrania ważną rolę w szerszym systemie prawnym.

Jest to skuteczny sposób redukowania konfliktów, gdy skupiają się one na negocjowaniu i mediowaniu w sporach, a nie na rozstrzygnięciach typu wygrany-przegrany zapadających w postępowaniach kontradyktoryjnych formalnego systemu sądownictwa. W Afganistanie nieformalny system był i jest mniej skorumpowany i ludzie bardziej mu ufają.

Realistycznie rzecz ujmując, odbudowa systemu sprawiedliwości musiałoby zająć przynajmniej dwa dziesięciolecia. W międzyczasie alternatywą jest system nieformalny i należy go rozważyć. Wybiegając naprzód, niezbędne byłoby wypracowanie nowych strategii, które wykorzystałyby nieformalne struktury, a jednocześnie zachęcały do podjęcia właściwych reform.

Pozornie stosunkowo mniej kontrowersyjnym zadaniem jest odbudowa zakładów poprawczych. Niestety po 30 latach konfliktów w Afganistanie, nie było zaskoczeniem, że dane zebrane przez Międzynarodowy Półksiężyc i Czerwony Krzyż (ICRC) na temat fizycznego stanu więzień były negatywne. Stwierdzono, że:

• Cele są często zbyt zatłoczone i słabo utrzymywane


• Niektórzy osadzeni mają nieregularny dostęp do świeżego powietrza, albo są jego pozbawieni


• jakość wyżywienia jest zła


• władze więzienia nie są w stanie zapewnić pewnego poziomu prywatności


• w związku z problemami z higieną, osadzeni często chorują


• warunki są nadal proste i zaspokajają jedynie podstawowe potrzeby, takie jak bieżąca czysta woda oraz funkcjonujące urządzenia sanitarne.

Według norm zachodnich, warunki panujące w wielu aresztach/zakładach poprawczych wahają się od niezadowalających do bardzo złych w niektórych miejscach. Istnieją konkretne programy, które mają poprawić te warunki, ale zazwyczaj starają się one zaradzić najpilniejszym potrzebom, a nie koncentrują się na rozwiązaniu problemu z ogólnonarodowej perspektywy.

Na początku kampanii w Afganistanie, ONZ nie przyjął na siebie wiodącej roli, w odróżnieniu od wielu innych swoich misji. Ograniczył się do roli koordynatora. Takie podejście mogłoby się sprawdzić, ale ONZ musi podjąć się koordynacji nie tylko na poziomie operacyjnym, ale także strategicznym. Chociaż UNAMA koordynuje swoje działania z ISAF, programami wiodących państw G8, EUPOL-em i innymi, ONZ musi podjąć taką koordynację na szczeblu ministerialnym G8 oraz w kontaktach z NATO i Unią Europejską, aby zapewnić środki finansowe i zaangażowanie oraz dopracować rezultaty na poziomie strategicznym.

Przykładem sprawy, w odniesieniu do której koordynacja mogłaby być skuteczniejsza była pierwotna Komisja Reformy Sądownictwa, która poniosła porażkę z powodu niedostateczności zaangażowania ze strony niezbędnych udziałowców. System sprawiedliwości otrzymał jedynie ułamek środków przeznaczonych na projekty reform. Ten brak środków finansowych zdecydowanie zagraża skutecznej reformie sądownictwa w Afganistanie.

Wreszcie, włączanie tradycyjnych mechanizmów rozwiązywania konfliktów oraz szariatu do afgańskiego prawodawstwa stanowi potężny problem. Nieformalny system orzekania może odegrać wartościową rolę w rozstrzyganiu pomniejszych i niekryminalnych sporów, z pozostawieniem spraw kryminalnych w gestii administracji. Międzynarodowe normy muszą być włączone do prawa i praktyki we wszystkich aspektach afgańskiego systemu sądownictwa. Jednak ostatnio proponowane przepisy dotyczące gwałtu małżeńskiego już wywołały wątpliwości w odniesieniu do metod dotychczas stosowanych do wspierania afgańskiego rządu oraz przyszłych działań.